Słowniczek

Część poprzedniaPowrót do pierwszej stronyEnglish version

Termin Znaczenie Odpowiednik angielski
Afrykata Spółgłoska zwarto-szczelinowa (zob.). Affricate
Alofon Jeden z kilku różnych dźwięków (fonów) stanowiących odmiany jednego fonemu (zob.). Różne alofony nigdy nie stanowią jedynej cechy odróżniającej od siebie podobne wyrazy. Wystąpienie konkretnego alofonu zależy od sąsiednich dźwięków. Np. w języku polskim dziąsłowy alofon fonemu /n/ występuje tylko przed spółgłoską dziąsłową (cz, dź, sz, rz / ż, r, l), np. w wyrazie pojedynczy, poza tym wymawiana jest odmiana podstawowa czyli alofon zębowy. Zob. też głoska. Allophone
Alweolarno-palatalny Dziąsłowo-podniebienny. To samo co zazębowy lub zadziąsłowy (zob.). Alveolo-palatal
Alweolarny Zob. Dziąsłowy. Alveolar
Anlaut Zob. Nagłos. Word-initially
Apikalny Spółgłoski apikalne: artykułowane przy pomocy samego koniuszka języka. Jako apikalne opisuje się często angielskie s, z, t, d, hiszpańskie n, l. W baskijskim apikalna spółgłoska bezdźwięczna zapisywana literą s (bliska angielskiemu s) kontrastuje z laminalną z (bliską polskiemu s). Zob. Laminalny, Kakuminalny, Retrofleksyjny. Apical
Asynchroniczny Niejednoczesny, z przesunięciem w czasie (np. o wymowie dźwięków wytwarzanych przy pomocy dwóch ruchów artykulacyjnych). Asynchronous
Auslaut Zob. Wygłos. Word-finally
Bezokolicznik Forma czasownika wyrażająca stan lub czynność bez odniesienia do osoby, liczby, czasu. Bezokolicznik może spełniać także funkcje rzeczownika. W polskim jest to słownikowa forma czasownika (z końcówką lub -c). Infinitive
Centralny Zob. Środkowy. Central
Cerebralny Spółgłoski cerebralne: kakuminalne lub retrofleksyjne (zob.). Cerebral
Ciszący Spółgłoski ciszące: polskie szczelinowe lub zwarto-szczelinowe ś, ź, ć, dź. Zob. Syczący, Szumiący, Zazębowy. Hushing
Czasownik Dawniej także słowo, część mowy informująca o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?), odmienna przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony, czasem także rodzaje, mająca określony aspekt (niedokonany lub dokonany). Np. szczeka, śpiewał, mówię. Imiesłowy (zob.) uważano za jedną z form czasownika, obecnie przeważa pogląd o włączeniu ich do przymiotników i przysłówków. Verb
Części mowy Klasy wyrazów wyodrębnione na podstawie ich właściwości fleksyjnych, syntaktycznych (składniowych) i znaczeniowych. W gramatyce polskiej bardzo ściśle odgranicza się części mowy od części zdania; wyróżnia się tradycyjnie 10 części mowy (zob.): rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki, wykrzykniki i partykuły. Zob. też Imiesłów oraz tutaj. Parts of speech
Części zdania Klasy wyrazów wyodrębnione na podstawie rzeczywistych funkcji, jakie spełniają w zdaniu. Głównymi częściami zdania są podmiot i orzeczenie (w polskim, rzadko także w angielskim, istnieją zdania bezpodmiotowe). Dodatkowo zdanie może zawierać określenia, którymi mogą być przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Orzeczenie może być proste lub złożone z łącznika i orzecznika. Poszczególne części zdania rozumiane są jako role, które poszczególne części mowy odgrywają w zdaniu. Parts of sentence
Dentalny Zob. Zębowy. Dental
Dopełnienie Część zdania, która uzupełnia sens orzeczenia, określając osobę lub rzecz, na którą przechodzi czynność wyrażona orzeczeniem. W zdaniu daję Tomkowi książkę wyraz książkę pełni funkcję dopełnienia bliższego, gdyż czynność dawania przechodzi bezpośrednio na książkę. Wyraz Tomkowi funkcjonuje natomiast jako dopełnienie dalsze. Object
Dorsalny Spółgłoski dorsalne: artykułowane przy udziale środkowej części języka. W nowszej literaturze nazwa ta obejmuje spółgłoski palatalne (pol. j), welarne (pol. k, g, ch/h) i uwularne (niem. (a)ch, r, hiszp. g(e/i)/j; w pol. i ang. brak). W starszej literaturze jako dorsalne określane były także spółgłoski przedniojęzykowe wymawiane przy płaskim układzie języka (predorsalne), jak pol. s, z, c, dz. Zob. Koronalny, Radykalny. Dorsal
Dwuwargowy Spółgłoski dwuwargowe: artykułowane z udziałem obu warg. Należą tu p, b, m, ł, ang. w. Zob. Wargowy. Bilabial
Dziąsłowo-podniebienny To samo co zadziąsłowy (zob.). Alveolo-palatal
Dziąsłowy Spółgłoski dziąsłowe: artykułowane z udziałem języka i dziąseł. Należą tu r, l, polskie cz, dż, sz, rz / ż (artykulacja szeroka), angielskie t, d, s, z (artykulacja wąska). Polskie t, d, n mogą być również dziąsłowe w pewnych pozycjach. Zob. też Zębowy, Podniebienno-dziąsłowy, Syczący, Szumiący. Alveolar
Epiglottalny Zob. Nagłośniowy. Epiglottal
Faryngalny Zob. Gardłowy. Pharyngeal
Fonem Najmniejsza część języka (tekstu, wyrazu), mająca funkcję dystynktywną i słyszana jako pojedynczy dźwięk przez osoby mówiące tym językiem od dziecka. Oznacza to, że podobne, ale inne fonemy umożliwiają odróżnianie od siebie różnych podobnych wyrazów. Np. bat i pat to dwa wyrazy, które słyszymy jako różne, gdyż b i p to różne fonemy. Na fonem może składać się kilka różnych głosek, które jednak nie są używane do odróżniania słów od siebie. Dźwięki takie określamy jako alofony (zob.). Phoneme
Forma osobowa Forma czasownika wyrażająca osobę, liczbę, czas itd. Może być użyta jako orzeczenie. Finite (verb)
Frykatywny Zob. Szczelinowy. Fricative
Gardłowy Spółgłoski gardłowe: artykułowane z udziałem korzenia języka i tylnej ściany gardła. Nieobecne w językach europejskich, znane z arabskiego. Pharyngeal
Glottalny Zob. Krtaniowy. Glottal
Głoska Najmniejszy fragment toku mowy, rozróżniany jako jednorodny dźwięk. Głoski, zwane inaczej fonami, stanowią fonemy lub alofony (odmiany) fonemów (zob.). Phone
Gingiwalny Zob. Zębowo-dziąsłowy. Gingival
Imiesłów Forma gramatyczna urabiana od czasownika, używana podobnie jak przymiotnik lub przysłówek. Np. śpiewający, szczekając, stanąwszy, wzięty, zapytany. Participle
Imię Termin rzadko obecnie używany w gramatyce polskiej. Imionami są części mowy (zob.) odmienne przez przypadki: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki (zob.). Noun
Inlaut Zob. Śródgłos. Word-medially
Interdentalny Zob. Międzyzębowy. Interdental
Jer Ultrakrótka samogłoska znana z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Jer miękki ь był wymawiany jak bardzo krótkie i, jer twardy ъ jak bardzo krótkie y (wcześniej jak krótkie u, do czasu jak stracił zaokrąglenie warg w wymowie). Yer
Języczek Mały wyrostek zwisający z przyśrodkowej części podniebienia miękkiego ponad grzbietem języka. Uvula
Języczkowy Spółgłoski języczkowe: artykułowane z udziałem grzbietu języka i języczka (zob.). Tu należą niemieckie (a)ch, r, szkockie ch, arabskie q, hiszpańskie j. W polskim i angielskim nieobecne. Uvular
Junktura Przejście od jednego do drugiego dźwięku mowy, szczególnie oznaczające granice międzywyrazowe. W tym znaczeniu junktura jest zwykle niewymawianym elementem, który powoduje zmiany sąsiednich dźwięków. Czasem obecność junktury przejawia się jako przerwa w toku mowy lub jako zwarcie krtaniowe. Juncture
Kakuminalny Spółgłoski kakuminalne: artykułowane z łyżeczkowato ułożonym grzbietem języka, tj. z podniesieniem koniuszka języka w górę (ale nie do tyłu). Tu należą szerokie polskie sz, ż/rz, cz, dż, rosyjskie š, ž, niemieckie sch, często francuskie ch, wąskie hiszpańskie s, ponadto pol., ros., hiszp. wibrujące lub uderzeniowe r, ang. aproksymant r. Przez niektórych współczesnych zachodnich fonetyków błędnie i myląco nazywane retrofleksyjnymi. Zob. Laminalne, Apikalny, Retrofleksyjny. Cacuminal
Kontynuant W fonetyce: dźwięk, który można dowolnie przedłużyć. Kontynuantami są samogłoski, spółgłoski sonorne i szczelinowe. Do grupy tej nie należą spółgłoski zwarte ani zwarto-szczelinowe. Continuant
Koronalny Spółgłoski koronalne: artykułowane przy udziale przedniej części języka. W nowszej literaturze pojęcia tego używa się w sposób zbliżony do tradycyjnego polskiego terminu „przedniojęzykowe”, włączając dodatkowo spółgłoski zadziąsłowe (pol. ś, ź, ć, dź), zaliczane do średniojęzykowych. W starszej literaturze koronalnymi nazywano spółgłoski kakuminalne, artykułowane z językiem wygiętym łyżeczkowato, jak pol. sz, ż/rz, cz, dż, tj. inaczej niż płaskie s, z, c, dz nazywane dorsalnymi (lub predorsalnymi). Zob. Koronalny, Radykalny. Coronal
Krtaniowy Spółgłoski krtaniowe (laryngalne, glottalne): artykułowane przy pomocy krtani. Należy tu angielskie i niemieckie h. W polskim brak, choć niektórzy Polacy wymawiają h jako dźwięczną spółgłoskę krtaniową (lub krtaniowo-gardłową). Dźwiękiem krtaniowym jest także zwarcie krtaniowe słyszalne na końcu wyrazu nie wypowiedzianego ostrym tonem. Brytyjczycy często wymawiają t kończące sylabę jako zwarcie krtaniowe. Laryngeal, Glottal
Kwalifikator W angielskim: część zdania modyfikująca lub ograniczająca znaczenie innego wyrazu lub grupy wyrazów. Także rozumiany jako przydawka. Qualifier
Labiodentalny Zob. Wargowo-zębowy. Labio-dental
Labialny Zob. Wargowy. Labial
Laminalny Spółgłoski laminalne: artykułowane z opuszczonym koniuszkiem języka, a zatem z wytworzeniem przegrody artykulacyjnej przy pomocy krawędzi języka (górnej płaskiej powierzchni w przedniej części języka tuż za koniuszkiem). Określane także jako predorsalne. Jako laminalne opisuje się polskie zębowe t, d, c, dz, s, z, n, francuskie t, d, s, z, niemieckie zębowo-dziąsłowe t, d, z [c], ß [s], s [z] (w przeciwieństwie do angielskich s, z, t, d, które są apikalne). Jako zamknięte laminalne (zadziąsłowe) określa się spółgłoski występujące w językach płn.-zach.-kaukaskich (np. w ubychijskim), oznaczane symbolami w rodzaju ŝ, wymawiane z koniuszkiem języka spoczywającym przy dolnych siekaczach. Akustycznie są to sybilanty sycząco-ciszące. Zob. Apikalny, Kakuminalny, Retrofleksyjny, Syczący, Szumiący, Ciszący. Laminal
Laryngalny Zob. Krtaniowy. Laryngeal
Liczebnik Część mowy określająca liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?). Np. dwa, trzeci, milion, trzykrotny. Numeral
Łączenie międzywyrazowe Odmiana sandhi zewnętrznego występująca w języku francuskim, polegająca na wymawianiu normalnie niewymawianych spółgłosek, gdy następny wyraz zaczyna się od samogłoski. Np. est w zdaniu C’est Pierre wymawiane jest jako [e], natomiast w zdaniu Pierre est un garçon (przed un) jako [et]. Podobny rodzaj sandhi występuje w brytyjskiej angielszczyźnie, gdzie w podobnych warunkach przywraca się [r], np. w zdaniu My car is nice [… ka:r iz… ]. Liaison
Łącznik Część orzeczenia złożonego wyrażona czasownikiem posiłkowym (jest, bywa, staje się, robi się). Podobną funkcję pełnią czasowniki modalne (chce, może, musi, zamierza). W polskim rolę łącznika mogą spełniać wyrazy to, oto, a w wyjątkowych przypadkach nawet imiesłowy (będąc młodym zasłużył na awans), rzeczowniki odsłowne (bycie opanowanym to wielka sztuka) i bezokoliczniki (wspaniale być wypoczętym). Copula
Międzyzębowy Spółgłoski międzyzębowe: artykułowane z udziałem języka, zębów górnych i dolnych. Należą tu angielskie th dźwięczne (that) i bezdźwięczne (think). W języku polskim nie występują. Zob. Zębowy. Interdental
Miękki Wymawiany z dodatkowym ruchem grzbietu języka w kierunku podniebienia twardego. Spółgłoski miękkie występują w językach słowiańskich; w języku polskim miękkość często jest asynchroniczna, w przeciwieństwie do języka rosyjskiego. Palatalized, Soft
Miękkopodniebienny Spółgłoski miękkopodniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i podniebienia miękkiego. Należą tu k, g, ch/h, angielskie i niemieckie ng. Velar
Morfem Najmniejszy fragment języka (tekstu, wyrazu) mający określone znaczenie. W angielskim forgetfulness morfemami są: for-, -get-, -ful(l)-, -ness. Morfemy często mają warianty ortograficzne (jak full : -ful-), które w polskim często także różnią się wymową (dech i tch- w wyrazach tchu, tchawica są różnymi postaciami jednego morfemu). Morpheme
Nagłos Z niem. Anlaut. W nagłosie: na początku wyrazu (fonetycznego). Zob. Śródgłos, Wygłos. Word-initially
Nagłośniowy Spółgłoski nagłośniowe (epiglottalne): rodzaj spółgłosek nasadowych, artykułowanych przy udziale nagłośni. Spółgłoski uważane dawniej za gardłowe okazały się w wielu językach nagłośniowymi. W językach kaukaskich nagłośniowe mogą wyjątkowo występować obok gardłowych. Epiglottal
Nasadowy Spółgłoski nasadowe (radykalne): artykułowane przy udziale nasady języka. W nowszej literaturze używa się tego właśnie określenia na jedną z trzech klas spółgłosek językowych, obok koronalnych i dorsalnych (zob.). Obejmują spółgłoski gardłowe i nagłośniowe, nie występują w jęz. polskim czy angielskim. Radical
Nieprzechodni Czasownik niemający dopełnienia w bierniku i niezdolny do tworzenia strony biernej. Intransitive
Obstruent Dźwięk niesonorny, spółgłoska właściwa, wymawiana z dużym stopniem zbliżenia narządów mowy, tj. z wytworzeniem zwarcia lub wąskiej szczeliny. Wśród obstruentów wyróżnia się spółgłoski zwarto-wybuchowe, zwarto-szczelinowe i szczelinowe. Dźwięki niebędące obstruentami określa się jako sonorne. Obstruent
Okluzywny Spółgłoski okluzywne – wymawiane z zatrzymaniem prądu powietrza przepływającego przed narządy mowy. Do okluzywnych wlicza się obstruenty zwarte (np. p, d, g), zwykle sonoranty nosowe (np. m, n), czasem także afrykaty (np. c, dź). Occlusive
Okolicznik Część zdania podająca okoliczności, w jakich wykonywana jest czynność: czas, miejsce, sposób, przyczynę, cel itd. Adverbial
Orzeczenie Główna część zdania informująca o czynności, stanie lub cesze, stwierdzająca coś na temat podmiotu (jeśli jest takowy; w polskim wiele zdań nie ma podmiotu). Orzeczenie proste (czasownikowe) stanowi osobowa forma czasownika, np. idę. Orzeczenie złożone imienne składa się z łącznika i orzecznika, np. jestem mężczyzną, jestem głodny. Szczególną formą orzeczeń złożonych czasownikowych są natomiast orzeczenia modalne, w którym występuje czasownik modalny i bezokolicznik, np. muszę iść. Predicate
Orzecznik Część orzeczenia imiennego stwierdzająca coś na temat podmiotu. Orzecznikiem nie może być forma osobowa czasownika. Istnieją 2 główne typy orzeczników w języku polskim, w zależności od tego, jaka część mowy stanowi orzecznik. Są to orzeczniki rzeczownikowe i przymiotnikowe. Zamiast rzeczowników i przymiotników mogą w nich występować także imiesłowy przymiotnikowe, zaimki i liczebniki. Predicative
Palatalizowany Zob. Miękki. Palatalized
Palatalno-alweolarny Zob. Podniebienno-dziąsłowy. Palato-alveolar
Palatalny Zob. Podniebienny. Palatal
Palato-welarny Zob. Podniebienno-miękkopodniebienny. To samo, co prewelarny. Palato-velar
Partykuła Nieodmienna, niesamodzielna część mowy wzmacniająca lub modyfikująca znaczenie innych wyrazów, np. nie, czy, -że, no, oby, tam, tak, też. Particle
Plozywny Spółgłoski plozywne to inaczej spółgłoski zwarto-wybuchowe lub krócej zwarte (zob.). Plosive
Płynny Spółgłoski płynne to nienosowe spółgłoski sonorne (l, r). Liquid
Podmiot Główna część zdania, o której się w zdaniu orzeka. Rolę podmiotu może spełniać rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik, rzadko także bezokolicznik. Subject
Podniebienno-dziąsłowy Spółgłoski podniebienno-dziąsłowe: przy ich artykulacji język dotyka lub zbliża się do dziąseł i podniebienia. Należą tu angielskie ch, j, sh, zh (= s w wyrazie pleasure). W języku polskim nie występują. Zob. też Dziąsłowy, Szumiący. Palato-alveolar
Podniebienno-miękkopodniebienny Spółgłoski podniebienno-miękkopodniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i obszaru na granicy między podniebieniem twardym i miękkim. Należą tu polskie miękkie k, g, ch/h w wyrazach kiedy, giąć, Chiny, historia. Palato-velar
Podniebienny Spółgłoski podniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i podniebienia twardego. Należą tu polskie j, angielskie y, niemieckie j, ch w wyrazie ich. Palatal
Postalweolarny Zadziąsłowy (zob.), to samo co postdentalny, zazębowy lub alweolarno-palatalny. Postalveolar
Postdentalny Zob. Zazębowy. Postdental
Półotwarty O spółgłosce – zob. Sonorny. Sonorant
Półsamogłoska Samogłoska nietworząca sylaby. Półsamogłoski określa się także jako spółgłoski wymawiane przy takim samym ułożeniu narządów mowy jak samogłoski, lecz nietworzące sylaby. Do półsamogłosek zalicza się polskie ł, j, angielskie w, y, czasem także h. Zob. też Samogłoska, Spółgłoska, Sonorny, Sonant. Semivowel
Półspółgłoska Zob. Sonorny. Semiconsonant
Predorsalny Zob. Laminalny. Predorsal
Prewelarny To samo co palato-welarny, podniebienno-miękkopodniebienny (zob.) Prevelar
Przechodni Czasownik przechodni – czasownik posiadający dopełnienie bliższe w bierniku lub mający stronę bierną. Transitive
Przedni Samogłoski przednie: artykułowane w przedniej części jamy ustnej, np. i, e. Front
Przedniojęzykowy Spółgłoski środkowojęzykowe: artykułowane przy udziale przedniej, ruchomej części języka. Zwykle pod tą nazwą rozumie się spółgłoski międzyzębowe (ang. th), zębowe (pol. s, z, c, dz, t, d, n), dziąsłowe (pol. sz, ż/rz, cz, dż, ang. s, z, t, d, n) oraz podniebienno-dziąsłowe (ang. sh, zh, ch, j). Podobne pojęcie „koronalny” obejmuje także spółgłoski dziąsłowo-podniebienne. Zob. Środkowojęzykowy, Tylnojęzykowy. Fore-tongued
Przegłos Rodzaj zmiany samogłoski, zachodzącej w zależności od następującego dźwięku. Przykładem jest zmiana u w ü przed i w staroniemieckim. Innym przykładem jest zmiana e w o przed twardą spółgłoską zębową w przedpiśmiennej polszczyźnie. Umlaut
Przydawka Część zdania, wyraz określający rzeczownik użyty w roli podmiotu, orzecznika lub dopełnienia, modyfikujący jego znaczenie lub ograniczający je. Qualifier
Przyimek Nieodmienna, niesamodzielna część mowy informująca o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami. W zdaniu występuje zawsze z rzeczownikiem lub wyrazem o podobnej funkcji. W przeciwieństwie do spójnika wymaga jego określonej formy gramatycznej (przypadka) łącząc go z inną częścią mowy. Np. przed, w, między, na, od, o, bez, spomiędzy, wzorem, obok. Preposition
Przymiotnik Część mowy nazywająca cechę jakościową osób lub przedmiotów (jaki?), odmienna przez przypadki, liczby i rodzaje, a także podlegająca stopniowaniu. Np. kudłaty, czerwony, wysoki, młody. Ostatnio do przymiotników zalicza się także imiesłowy (zob.) przymiotnikowe. Adjective
Przysłówek Część mowy nazywająca cechy jakościowe czynności lub innych cech, zmieniająca znaczenie czasownika, przymiotnika, innego przysłówka, zdania, określająca czas, miejsce, sposób, stopień, przyczynę (jak? gdzie? kiedy?), samodzielna, nieodmienna przez przypadki czy osoby, ale czasem podlegająca stopniowaniu. Np. głośno, wysoko, wysoce, młodo, wyraźnie, niezwykle, zaraz, chyłkiem, czasami, szybko, ostrożnie. Ostatnio do przysłówków zalicza się także imiesłowy (zob.) przysłówkowe. Adverb
Radykalny Zob. Nasadowy. Radical
Retrofleksyjny Spółgłoski retrofleksyjne: artykułowane z koniuszkiem języka podniesionym do góry i zagiętym ku tyłowi tak, że szczelinę artykulacyjną tworzy dolna, subapikalna powierzchnia języka. Dźwięki tego typu spotykane są w szwedzkim i norweskim, jak też w językach drawidyjskich, poza tym jako retrofleksyjne opisuje się tzw. cerebralne spotykane w językach indyjskich (w rzeczywistości są one najczęściej kakuminalne), a także mandaryńskie ch, zh, sh, r, akustycznie „twardsze” od polskich (kakuminalnych) cz, dż, sz, ż/rz. Zob. Laminalny, Apikalny, Kakuminalny. Retroflex
Rezonant Mianem rezonantów określa się dźwięki sonorne w szerszym ujęciu, tj. spółgłoski sonorne oraz samogłoski (wraz z półsamogłoskami). Resonant
Rząd Miejsce artykulacji. Wyróżnia się samogłoski rzędu przedniego, środkowego i tylnego. Wśród spółgłosek wyróżnia się wargowe (labialne), wargowo-zębowe (labiodentalne), międzyzębowe (interdentalne), zębowe (dentalne), dziąsłowe (alweolarne), podniebienno-dziąsłowe (palatalno-alweolarne), zazębowe (postdentalne), podniebienne (palatalne), podniebienno-miękkopodniebienne (prewelarne), miękkopodniebienne (welarne), języczkowe (uwularne), gardłowe (faryngalne), krtaniowe (laryngalne). Zob. poszczególne terminy i tabelę poniżej. Row
Rzeczownik Część mowy nazywająca lub oznaczająca osobę, przedmiot, miejsce, pojęcie, czynność, cechę (kto? co?), odmienna przez przypadki i liczby, mająca natomiast ustalony rodzaj. Np. kobieta, pies, woda, Paryż, śpiewanie, mowa, młodość, czerwień, piękno. Substantive
Samogłoska Dźwięk mowy wymawiany bez istotnego zbliżenia narządów mowy do siebie, które powodowałoby powstawanie szumu. Do samogłosek zalicza się czasem także półsamogłoski. Zob. też Spółgłoska, Kontynuant. Vowel
Sandhi Zmiany fonemów na granicy morfemów (sandhi wewnętrzne) lub wyrazów (sandhi wewnętrzne). Sandhi jest zjawiskiem często występującym w języku polskim (choć nieoddawanym w piśmie). Np. ławka czytamy [łafka], choć D lm ławek (sandhi wewnętrzne); brzeg czytamy [bżek] na końcu zdania lub w wyrażeniu brzeg topora, ale [bżeg] gdy mówimy brzeg wyspy (sandhi zewnętrzne). Zob. także Łączenie międzywyrazowe i dalsze przykłady na pierwszej stronie gramatyki. Sandhi
Słowo Zob. Czasownik. Potocznie słowo = wyraz. Istnieje też definicja nazywająca słowem konkretne wystąpienie wyrazu (formy wyrazowej) w tekście. Verb
Sonant Sonantami nazywane są występujące w wielu językach (m.in. w angielskim) spółgłoski tworzące sylaby podobne do zwykłych m, n, l, r. Niekiedy terminu tego używa się zamiast „spółgłoski sonorne”. Sonant
Sonorny Spółgłoski sonorne (spółgłoski półotwarte, półspółgłoski, sonoranty) powstają, gdy w czasie ich wymawiania w jednym miejscu powstaje zwarcie, a w innym otwarcie. Wyróżniamy wśród nich spółgłoski nosowe (m, n, ń, ng) i płynne, a wśród płynnych boczne (l) i drżące (r). Do dźwięków sonornych w szerokim pojęciu (rezonantów) zalicza się też wszystkie samogłoski. Wszystkie dźwięki niesonorne określa się jako obstruenty. Zob. też Sonant, Kontynuant, Okluzywny. Sonorant
Spirant Spółgłoska szczelinowa (zob.). Spirant
Spójnik Nieodmienna, niesamodzielna część mowy informująca o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami i czynnościami, używana do łączenia wyrazów i zdań. Np. i, a, oraz, albo, lub, ale, jeśli, jednak, więc, czy, bo, albo… albo. Conjunction
Spółgłoska Dźwięk mowy wymawiany z takim zbliżeniem narządów mowy, że wytwarza się istotna przeszkoda w narządach mowy dla powietrza uchodzącego z płuc. Przeszkoda ta może mieć charakter zwarcia narządów mowy uniemożliwiającego chwilowo przepływ powietrza (spółgłoski. zwarte i zwarto-szczelinowe), szczeliny między narządami mowy powodującej powstawanie szumu (spółgłoski szczelinowe), albo też zwarcia, które powietrze może ominąć inną drogą (spółgłoski sonorne). Polskie spółgłoski nie tworzą sylab, ale w innych językach znane są spółgłoski sylabiczne (np. w angielskim m, n, ng, l, r). Zob. też Samogłoska. Consonant
Subapikalny Zob. Retrofleksyjny. Subapical
Sybilant Spółgłoska szczelinowa lub zwartoszczelinowa zębowa lub dziąsłowa: sycząca, szumiąca lub cisząca (zob.), jak pol. s, z, c, dz, sz, ż/rz, cz, dż, ć, dź lub ang. s, z, sh, zh, ch, j. Sibilant
Syczący Spółgłoski syczące: szczelinowe lub zwarto-szczelinowe wymawiane z wąską szczeliną, jak polskie i angielskie s, z, polskie c, dz. Zob. Szumiący, Ciszący, Zębowy, Dziąsłowy. Hissing
Synchroniczny Jednoczesny (np. o wymowie dźwięków wytwarzanych przy pomocy dwóch ruchów artykulacyjnych). Synchronous
Szczelinowy Spółgłoski szczelinowe (trące, frykatywne, spiranty) powstają, gdy w czasie ich artykulacji narządy mowy zbliżone są do siebie na tyle, by zachodziło tarcie słyszane jako szum. Spółgłoskami szczelinowymi są polskie f, w, s, z, sz, ż/rz, ś, ź, ch/h. Za spółgłoskę szczelinową uważa się także bezdźwięczne krtaniowe h (przydech) w angielskim i niemieckim oraz dźwięczne krtaniowe (krtaniowo-gardłowe) h np. w czeskim, ukraińskim i w polskiej wymowie kresowej. Zob. też Zwarto-szczelinowy, Zwarty, Kontynuant. Fricative
Szumiący Spółgłoski szumiące: szczelinowe lub zwarto-szczelinowe wymawiane z szeroką szczeliną, jak polskie sz, ż, rz, cz, dż, angielskie sh, zh (= s w pleasure), ch, j. Zob. też Syczący, Ciszący, Dziąsłowy, Podniebienno-dziąsłowy. Rustling
Środkowojęzykowy Spółgłoski środkowojęzykowe: artykułowane przy udziale środkowej części języka. Zwykle pod tą nazwą rozumie się spółgłoski zadziąsłowe (pol. ś, ź, ć, dź) oraz palatalne (pol. j, ang. y). Zob. Przedniojęzykowy, Tylnojęzykowy. middle-tongued
Środkowy Samogłoski środkowe: artykułowane w środkowej części jamy ustnej, np. a, y. Central
Śródgłos Z niem. Inlaut. W śródgłosie: wewnątrz wyrazu (fonetycznego). Zob. Nagłos, Wygłos. Word-medially
Trący Zob. Szczelinowy. Fricative
Tylnojęzykowy Spółgłoski tylnojęzykowe: artykułowane przy udziale tylnej części grzbietu języka. Zalicza się tu spółgłoski prewelarne, welarne i uwularne. Zob. Dorsalny, Przedniojęzykowy, Środkowojęzykowy. Back-tongued
Tylny Samogłoski tylne: artykułowane w tylnej części jamy ustnej, np. u, o. Back
Twardopodniebienny Zob. Podniebienny. Palatal
Twardy Terminem „spółgłoski twarde” określa się bądź spółgłoski welaryzowane (zob.) bądź wszystkie spółgłoski, które nie są palatalne ani palatalizowane (zob.). Hard, Velarized
Uwularny Zob. Języczkowy. Uvular
Wargowo-zębowy Spółgłoski wargowo-zębowe: artykułowane z udziałem górnych zębów i dolnej wargi. Należą tu f, w, ang v. Labio-dental
Wargowy Spółgłoski wargowe: artykułowane z udziałem warg. Do właściwych wargowych (dwuwargowych) należą p, b, m, ł, ang. w. W szerokim znaczeniu do grupy wargowych włącza się także wargowo-zębowe (zob.). Labial
Welarny Zob. Miękkopodniebienny. Velar
Welaryzowany Spółgłoski welaryzowane określa się też jako twarde lub ciemne. Są wymawiane z dodatkowym ruchem grzbietu języka ku podniebieniu miękkiemu. Występują w językach celtyckich. Także większość spółgłosek rosyjskich twardych (nie miękkich) to spółgłoski welaryzowane. Welaryzowane jest angielskie „ciemne” l, tak samo polskie sceniczne ł (wymowa taka jest już dziś bardzo rzadka i może wkrótce zniknąć zupełnie). Zob. też Miękki. Velarized
Wokalizacja Zmiana spółgłoski w samogłoskę (tworzącą sylabę). Np. wokalizacji podlega końcowe -n w written ['ritn]: poprzedzające -e- staje się jedynie symbolem graficznym (nie jest wymawiane), a -n tworzy sylabę. Podobnych procesów w języku polskim brak. Vocalization
Wokalizm System samogłosek obecny w danym języku. Vocalism
Wygłos Z niem. Auslaut. W wygłosie: na końcu wyrazu (fonetycznego). Zob. Nagłos, Śródgłos. Word-finally
Wykrzyknik Nieodmienna, samodzielna część mowy wyrażająca uczucia lub pełniąca funkcję apelu, bez gramatycznego związku z resztą zdania. Np. aj, oj, hop, hej, stop, trach, klap, brr, bzz, szur. Interjection
Zadziąsłowy Spółgłoski zadziąsłowe: przy ich artykulacji język dotyka lub zbliża się do obszaru za dziąsłami i podniebienia. Należą tu polskie ć, dź, ś, ź, ń. Zob. też Ciszący. Postalveolar
Zaimek Część mowy bez treści znaczeniowej, pełniąca funkcję jakiejś innej części mowy. Np. ona, ja, kto, nasz, swój, siebie, czyj, tamten, nikt, ktoś. Pronoun
Zazębowy Termin ten jest bardzo niefortunny, gdyż w starszej literaturze oznacza to samo co zadziąsłowy (zob.) lub dziąsłowo-podniebienny, podczas gdy w nowszej – to samo co zębowy właściwy (zob. Zębowy). Postdental
Zdanie Zespół wyrazów powiązanych gramatycznymi zależnościami wyrażający pełną myśl, zawierający orzeczenie wyrażone (zazwyczaj w jęz. polskim) formą osobową czasownika. Sentence
Zębowo-dziąsłowy Spółgłoski zębowo-dziąsłowe (gingiwalne): artykułowane z udziałem języka i krawędzi górnych dziąseł. Należą tu niemieckie t, d, n, l, z [c], ß [s], s [z], podobną artykulację mogą mieć także francuskie t, d, n, l. W polskim i angielskim takie spółgłoski nie występują (zob. też Zębowy, Dziąsłowy). Denti-alveolar
Zębowy Spółgłoski zębowe: artykułowane z udziałem języka i górnych zębów. W wąskim znaczeniu należą tu polskie t, d, c, dz, s, z, n, kresowe ł. Francuskie t, d, rzadziej n, l, mogą mieć także artykulację zębową, podobnie jak hiszpańskie czy włoskie t, d. Określa się je także jako zazębowe, co jednak bywa mylące. W angielskim takie spółgłoski nie występują. W szerszym znaczeniu spółgłoski zębowe obejmują międzyzębowe, zębowe właściwe, zębowo-dziąsłowe i dziąsłowe (zob. też Międzyzębowy, Zazębowy, Zębowo-dziąsłowy, Dziąsłowy, Syczący). Dental
Zwarto-szczelinowy Spółgłoski zwarto-szczelinowe, inaczej zwarto-trące lub afrykaty, powstają, gdy w czasie artykulacji narządy mowy zwierają się, a następnie rozwierają z opóźnieniem, tworząc szczelinę. W języku polskim spółgłoskami zwarto-szczelinowymi są c, dz, cz, dż, ć, dź. Pogląd, że spółgłoski zwarto-szczelinowe są po prostu głoskami złożonymi ze spółgłoski zwartej i spółgłoski szczelinowej, jest niesłuszny (np. w wyrazie trzy mamy sekwencję zwartej i szczelinowej, podczas gdy w czy mamy spółgłoskę zwarto-szczelinową). Zob. też Szczelinowy, Zwarty, Kontynuant. Affricate
Zwarto-wybuchowy Zob. zwarty. Plosive
Zwarty Spółgłoski zwarte (zwarto-wybuchowe, plozywne, łac. clausae) powstają, gdy w czasie artykulacji narządy mowy zwierają się, po czym następuje ich nagłe rozwarcie. Do właściwych zwartych (zwarto-wybuchowych) należą np. polskie b, p, d, t, g, k, ale także zwarcie krtaniowe, słyszalne na końcu nie! wypowiedzianego ostrym tonem. Poza tym do szeroko rozumianych zwartych włącza się zwarto-szczelinowe (zob.). Zob. też Szczelinowy, Zwarto-szczelinowy, Kontynuant, Okluzywny. Stop

Miejsca artykulacji spółgłosek
  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
polski p, b, m, ł f, w   t, d, c, dz, s, z, n, (ł) cz, dż, sz, ż / rz, r, l   ć, dź, ś, ź, ń j ki, gi, chi / hi k, g, ch/h     (h)
angielski p, b, m, w f, v th   t, d, s, z, r, l ch, j, sh, zh   y   k, g, ng     h
niemiecki p, b, m pf, f, v, w   t, d, z, ß, s, n sch, l     (i)ch, j   k, g, ng (a)ch, r   h
hiszpański p, b / v, m f z / c(e) t, d s, r, rr, l, n     ch, y, ll, ñ   c(a), g j / g(e)    

  1. wargowe
  2. wargowo-zębowe
  3. międzyzębowe
  4. zębowe
  5. dziąsłowe
  6. podniebienno-dziąsłowe
  7. dziąsłowo-podniebienne (zazębowe, zadziąsłowe)
  8. podniebienne (twardopodniebienne)
  9. podniebienno-miękkopodniebienne
  10. miękkopodniebienne
  11. języczkowe
  12. gardłowe
  13. krtaniowe


Kronika zmian


Strona główna   Gramatyka polska

2011-04-27