Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2023-10-19

English version • Wersja dwujęzyczna • Bilanguage version

Grzegorz Jagodziński

Nieindoeuropejskie słownictwo
w germańskim

Uwaga: termin język germański oznacza nieznany z zapisów język, będący przodkiem wszystkich współczesnych języków germańskich (niemieckiego, holenderskiego, angielskiego, szwedzkiego itd.) tak samo jak łacina jest przodkiem wszystkich języków romańskich (rumuńskiego, sardyńskiego, włoskiego, francuskiego, prowansalskiego, katalońskiego, hiszpańskiego i portugalskiego). Istnienie tego języka uchodzi w nauce za pewne (natomiast pogląd, że język taki nie istniał, uważa się za zupełnie nieprawdopodobny). Termin język germański odpowiada angielskiemu Germanic. W tym samym lub podobnym znaczeniu używa się określeń język pragermański, prajęzyk germański lub język ogólnogermański (Common Germanic). Więcej na ten temat w artykule o pochodzeniu Germanów.

Wiele przytaczanych niżej informacji zaczerpnięto z już niedostępnej (ale na szczęście zarchiwizowanej) witryny Ricka Mc Callistera (zob. też tutaj). Jej autor wyraźnie nie dysponował przykładami nawiązań do innych języków indoeuropejskich, zwłaszcza do słowiańskich. Część przykładów to opracowanie własne lub pochodzące z innych źródeł (zob. np. Germanic substrate hypothesis, prace Vennemanna, jak Languages in prehistoric Europe north of the Alps).

Praojczyzna Indoeuropejczyków raczej nie pokrywała się z praojczyzną Germanów. Za tą ostatnią uważa się zwykle południową Szwecję, a także Danię i północne Niemcy. Jeśli nawet mija się to nieco z prawdą, i tak obszar ten był w stosunku do praindoeuropejskiego nieco peryferyjny. Nie przeczą temu nawet dość fantastyczne pomysły Renfrewa, który utrzymuje, że ludy indoeuropejskie zaczęły zasiedlać Europę już 6 tysięcy lat p.n.e.

W każdym razie przed przybyciem Indoeuropejczyków mieszkała tam jakaś inna ludność (o tym niżej), istniała też zapewne jakaś kultura – materialna i duchowa. Gdy jakiś język zostanie przyniesiony na teren zajmowany przez inny język, liczne zapożyczenia z języka autochtonów do języka najeźdźców (jakkolwiek rozumieć to słowo), a także zmiany fonetyczne i gramatyczne, są rzeczą naturalną. Dlatego w językach indyjskich tak dużo jest zapożyczeń drawidyjskich i austroazjatyckich (języki munda), dlatego celtycki tak bardzo „wyrodził się” z indoeuropejskiego typu. Dlatego też mamy przesuwkę w germańskim i mnóstwo wyrazów nieindoeuropejskiego pochodzenia tamże.

Nie wiadomo, czy zapożyczeniu uległo 25% słownictwa czy więcej. Np. uczony niemiecki Feist w latach 20-tych XX wieku twierdził, że 1/3. Obecnie oceny są bardzo różnorodne: w pewnych nowych pracach pomija się jednak w ogóle problem takiego słownictwa, z kolei Mailhammer badał germańskie czasowniki mocne i obliczył, że tylko około 1/5 z nich ma pewną etymologię indoeuropejską, a ponad 45% nie ma żadnej etymologii (dla porównania: w języku greckim, przesiąkniętym zapożyczeniami z substratu, wśród czasowników prymarnych tylko 30% nie ma etymologii indoeuropejskiej; w sanskrycie odsetek ten wynosi zaledwie niecałe 18%). Ciekawsze jest, że z analizy tegoż zapożyczonego słownictwa można wyciągnąć szereg wniosków (o ile w ogóle można…). Otóż Protogermanie zapożyczali przede wszystkim terminy dotyczące „wyższych” form kultury (np. rolnictwa), co jest zresztą jednym z argumentów przeciw obrazoburczym hipotezom Renfrewa. Analiza językoznawcza pokazuje wyraźnie, że rolnictwa uczyli się Indoeuropejczycy (nie tylko Pragermanie) od ludów, które zastawali na swoich nowych siedzibach, bynajmniej nie od ludów mezolitycznych.

Indoeuropejczycy byli ludem pasterskim, w mniejszym stopniu rolniczym. Na poparcie tej tezy jest wiele argumentów. Ograniczę się tu do podania jednego, dostarczonego przez języki germańskie. Otóż indoeuropejski rdzeń *aǵ- (niezachowany w słowiańskim) znaczył pierwotnie ‘pędzić, poganiać’ (zwierzęta) – tak w jęz. indoirańskich, wtórnie także ‘działać’ (por. akcja z łaciny). W każdym razie żadne ze znaczeń tego rdzenia nie wiąże się z uprawą ziemi. Wyraz rozszerzony o -ro- (*aǵro-, w PG *akra-) miał też znaczenie ‘połać ziemi, łąka, pole nieuprawne, na którym wypasa się zwierzęta’. Pięknego przykładu dostarcza XIV–wieczna niemczyzna: w Biblii czytamy: „merckt die lilien des ackers” ‘przypatrzcie się liliom na polu’ – wiadomo, że na ziemi uprawnej lilie nie rosną. Dziś Acker to już tylko ‘rola, pole orne’.

Identyczna zmiana znaczenia nastąpiła (wcześniej) w łacinie (ager) i grece (agrós). Jak widać, w językach tych na oznaczenie pola uprawnego użyto słowa, które wcześniej oznaczało łąkę. Mogło to nastąpić dopiero wtedy, gdy dany lud zajął się rolnictwem. Grecy i Rzymianie zrobili to jeszcze w epoce prehistorycznej, stąd u nich *aǵro- znaczy już tylko ‘pole uprawne’. Natomiast Germanie dłużej trzymali się pasterstwa – uprawą ziemi zajęli się tak późno, że jeszcze w XIV wieku termin ‘łąka’ wciąż zachowywał swoje znaczenie.

Podsumowując: to nie Indoeuropejczycy przynieśli neolit do Europy. To ludy przedindoeuropejskie wprowadziły do Europy rolnictwo z Anatolii. Wbrew temu, co opowiada Renfrew, nie mogli to być Indoeuropejczycy, gdyż ci dopiero uczyli się rolnictwa od ludów tubylczych. Nie dziwi więc, że wśród germańskich (i nie tylko!) terminów rolniczych znajdziemy moc zapożyczeń, często z niezidentyfikowanego źródła.

Ciekawe jest, że nie było raczej jednego, konkretnego źródła zapożyczeń. W „leksykalnej inwazji” na protogermański uczestniczyły prawdopodobnie różne języki, bo też i ludność przedindoeuropejskiej Europy nie była jednolita etnicznie. W tym kontekście wymienia się:

1. ugrofiński, używany w Europie północnej;
2. Vasconic czyli prabaskijsko-akwitański, którym mówiło się nie tylko w Pirenejach, ale i w przynajmniej części Francji, Szwajcarii, Niemiec;
3. tyrreński, tj. przodek etruskiego i bliskiego mu retyckiego; tu wpływ na germański wydaje się być znikomy, na łacinę – o wiele silniejszy;
4. języki nieznanych nam dziś rodzin językowych (większość nieindoeuropejskiego słownictwa Germanów nie ma żadnej etymologii);
5. a także – i to jest niezmiernie ciekawe – jakiś język semito-chamicki (czyli afroazjatycki).

Nawiasem mówiąc, potwierdza to hipotezę o stosunkowo odległych związkach genetycznych indoeuropejsko-semickich (wbrew Bańkowskiemu!) przy znacznie bliższych (mówimy tu o, powiedzmy, 10 tysiącach lat, a więc o czasach, gdy w Europie wciąż zalegały resztki lądolodu!) indoeuropejsko-kartwelsko-uralsko-ałtajsko-drawidyjskich. Zbieżności semicko-indoeuropejskie (przy okazji: nie semito-chamicko-indoeuropejskie!) leżą bowiem głównie w warstwie słownictwa (a nie gramatyki, znów wbrew Bańkowskiemu), a to wskazuje raczej na zapożyczenia niż bliskie pokrewieństwo.

Mało tego, większość tych leksykalnych zbieżności dotyczy właśnie języków germańskich i nie jest obecna w innych gałęziach języków indoeuropejskich – co również przeczy bliższym związkom genetycznym. Ludy poprzedzające Germanów i Celtów na ich późniejszych siedzibach to między innymi potomkowie twórców megalitów, a ich języki mogły być spokrewnione z późniejszymi językami semickimi. Takim „semitoidalnym” (Semitish – zob. mapkę poniżej) językiem był prawdopodobnie przedgrecki język Krety, znany z napisów w piśmie linearnym A. Tekstami sporządzonymi w tym piśmie zajmował się przed ok. 20 laty niejaki Benon Zbigniew Szałek, zbadał on też strukturę języka, który z użyciem tego pisma był notowany.

Mapka pochodzi z nieistniejącej już witryny Glena Gordona.

Na poparcie takiej śmiałej hipotezy można przytoczyć jeszcze jeden argument. Otóż w językach semickich do dziś orzeczenie często poprzedza podmiot, ta sama cecha języków celtyckich może być więc wynikiem wpływu semitoidalnego języka nieindoeuropejskich ludów Europy zachodniej.

Uwagi:

1. Gwiazdka (*) oznacza wyrazy pragermańskie i protogermańskie, a także praindoeuropejskie.
2. W językach germańskich zaszła tzw. przesuwka spółgłosek, w związku z tym na mocy reguły Raska-Grimma:
   • IE bh, dh, gh odpowiadają germ. b, d, g (w ang. też y w pewnych warunkach);
   • IE b, d, g odpowiadają germ. p, t, k, zaś
   • IE p, t, k odpowiadają germ. f, þ, h („þ” to litera runiczna i staroangielska zwana thorn, oznaczająca bezdźwięczne ang. th, np. w thing).
   Po samogłosce nieakcentowanej zamiast f, þ, h, s mamy b, d, g, z (reguła Vernera). Z kolei po samogłosce nieakcentowanej i jednocześnie przed samogłoską akcentowaną zamiast bn, pn, fn mamy pp, zamiast dn, tn, þn mamy tt, zamiast gn, kn, hn mamy kk (reguła Klugego), wreszcie zamiast ln, rn, mn mamy ll, rr, mm (w innych warunkach mn zostało zmienione w bn), do tego w tych samych warunkach sm, sl dały mm, ll. Nowo powstałe germańskie dl (< dhl, tl) również przechodziło w ll, a nw dawało nn. W górnoniemieckim zaszła druga przesuwka, tak że angielskim th, t, d odpowiadają odpowiednio niemieckie d, z ([ts]; czasem s), t, podobnie mamy ang. p – niem. (p)f, ang. k – niem. ch (2. przesuwka jest mniej powszechna i w wielu pozycjach nie zaszła). Niech więc nikogo nie szokuje etymologiczne zestawienie pol. do, dwa – ang. to, two – niem. zu, zwo (zwei) albo IE *dhubh- (por. pol. dno < *dhubhno) – ang. deep – niem. tief.

Wiele „ciemnych” wyrazów germańskich zgromadził Rick McCallister. Wśród nich sporo jest przykładów wzbudzających wątpliwości – wyrazy wydają się mieć przejrzystą etymologię indoeuropejską. W innych wypadkach z kolei etymologie indoeuropejskie podawane w słownikach są bardzo naciągane.

1. Szereg wyrazów, gł. słownictwa morskiego, technicznego i związanego z instytucjami społecznymi, ma pochodzić z przedindoeuropejskich języków Europy zachodniej. Podobne wyrazy znane są czasem w celtyckim lub greckim. Czasem istnieją nawiązania w baskijskim lub w językach semito-chamickich (zob. też tutaj, szczególnie tutaj). Ponadto w topografii można znaleźć elementy pochodzenia prabaskijsko-akwitańskiego.
2. Część wyrazów ma odpowiedniki ugrofińskie. Problem, skąd dokąd wędrowały te wyrazy, pozostaje często otwarty; podobieństwo może także wynikać z odległego pokrewieństwa językowego. W językach ugrofińskich można znaleźć odpowiedniki wielu wyrazów indoeuropejskich (w tym słowiańskich czy irańskich). Jest to temat zasługujący na osobne przedstawienie. W każdym razie wpływem uralskim (jeśli nie wprost: ugrofińskim) tłumaczy się zwykle:
   a) germańskie przesuwki spółgłoskowe,
   b) inicjalny akcent ekspiratoryczny (w węgierskim czy fińskim też akcentuje się stale pierwszą sylabę),
   c) uproszczenie gramatyki, zwłaszcza znaczne uproszczenie koniugacji – 2 czasy (teraźniejszy i przeszły, jak w ugrofińskim).
3. Istnieje wiele wyrazów, których źródeł nie sposób dziś odszukać. Według Vennemanna wyrazy związane z bronią (np. *swerda-, *wǣpna-), prawem (np. *stelan-, *swōnō-, *þeuba-) i życiem społecznym (np. *aþala-, *fulka-, *knexta-) nie zostały zapożyczone z substratu, ale raczej z superstratu, którym był język twórców kultury megalitycznej. Nie wiadomo, czy jakiś związek miał z nim język Piktów.
4. Istnieją wyrazy posądzane czasem o nieindoeuropejskie korzenie, które mogą być jednak odziedziczone. McCallister umieścił w swoim zestawieniu kilka słów, których indoeuropejskość nie budzi zwykle najmniejszych zastrzeżeń. Przykładami niech będą six, seven, goose. Nawiązania tych wyrazów do form spotykanych w innych językach dowodzą odległego pokrewieństwa językowego. Np. liczebniki wydają się tak konserwatywną warstwą słownictwa, że mogą chyba przetrwać nie tylko tysiąclecia, ale i dziesiątki tysięcy lat. I tak, liczebnik sześć należy rekonstruować jako *ksweks (a nie *sweks czy *seks, obecności nagłosowego *k dowodzą fakty bałtosłowiańskie i indoirańskie). Dzięki temu możliwe jest łączenie go z formami uralskimi (fiń. kuusi, węg. hat < *kūt- ~ *kutt-), drawidyjskimi (*caru), południowokaukaskimi (gruz. ekvsi) i semickimi (hbr. šēš, arab. sittun < *šidþ-). Podobnie pol. gęś, lit. žąsìs, łac. anser < *hanser, gr. khḗn itd. < *ǵhans- jest pokrewne udm. kwaśi ‘mandarynka’, selkup. kueče ‘rodzaj dzikiej kaczki’, jakuc. xās ‘gęś’, mong. geske ‘rybołów’, mandż. ɢasẋa ‘ptak’, koreań. dial. kesani ‘gęś’, lazyj. ḳinč- ‘ptak’.
5. Część wyrazów o niepewnej etymologii występuje nie tylko w germańskim, ale i w bałtosłowiańskim lub/i w italoceltyckim, czasem greckim. Wyrazy te mogą również być przedindoeuropejskimi zapożyczeniami. Tworzą one tzw. słownictwo północno-zachodnie, a ponieważ jest takich wyrazów sporo (znacznie więcej niż w cytowanym wykazie), trudno je tu dokładniej omawiać. Mogą to być zresztą pozostałości słów niegdyś ogólno-IE, zanikłych w innych językach. Dla niektórych udało się znaleźć odpowiedniki baskijskie lub semickie. Niektóre takie wyrazy to tzw. Wanderwörter czyli zapożyczenia wędrujące, dla których nie da się odtworzyć jednolitej postaci PIE.

Lista wybranych wyrazów germańskich o niepewnej lub nieznanej etymologii

• *aban- zob. *abja-;
• *abara- ‘cienkie piwo’ (stnord. afr);
• *abja-, *aban-, *abjō- ‘odpływ’ (ang. ebb, niem. Ebbe, może od IE rdzenia *apo ‘od’);
• *aik- ‘dąb’ (ang. oak, gr. aigilōps, łac. aesculus ‘kasztanowiec’, ale pierwotnie ‘rodzaj dębu’, lit. ą́žuolas ‘żołądź’, może IE *aiǵ-, *anǵ-);
• *ainalibi- ‘11’, goc. ainlif, ang. eleven, niem. elf – lit. vienúolika; (< IE rdzeń *leikʷ- ‘zostawić’);
• *airō- ‘wiosło’ (ang. oar) – fiń. airo (może IE *ojer- od rdzenia *ei- ~ *oi- ‘pręt, kij’, zaświadczone w gr. oiēion ‘ster’, stpol. oje ‘dyszel’);
• *aiþa- ‘przysięga’ (ang. oath, IE *oi-to- od *ei- ‘iść’?, por. też tur. ant, mong. andgaj ‘t.s.’);
• *aiþīn- ‘matka’ (goc. áiþei, stnord. eiða, śgn eide) – fiń. äiti (bez etymologii IE, ale i szerzej nieznane w UF, zwykle uważane tam za pożyczkę germańską; por. też bask. aita ‘ojciec’);
• *aiþuma- lub *aiþma- ‘zięć’ (niem. Eidam, może związane z 2 poprzednimi, por. mong. and ‘przyjaciel’ wobec andgaj ‘przysięga’, może być także powiązane z *aiþīn- ‘matka’);
• *akwesī ‘siekiera’ (ang. axe, goc. aqizi, gr. aksinē, łac. āscia, jakoby IE *agʷ(e)si-, jednak por. akad. ḫaṣṣīnu ‘siekiera’, a zwłaszcza bask. aizkora ‘t.s.’; zob. też hiszp. hacha, fr. hache, gr. pélekys, gen. pelékeōs ‘topór’, oraz o wyrazie słowiańskim);
• *albi-, ang. elf < IE *albh-, ten sam rdzeń w naszym łabędź (*ólb- ~ *élb-), germ. *albat-, stang. ielfetu ‘łabędź’ i łac. albus ‘biały’; nawiasem mówiąc, obecność -t- w staroangielskiej formie zadaje kłam twierdzeniom Bańkowskiego, że pierwotniejsza forma to łabęć – ang. t odpowiada polskiemu d, nie t. Forma z -t- jest albo germanizmem albo upodobnieniem do nazwy kaczki. A sama etymologia drugiego członu nie ma nic wspólnego z kaczką (*ǫt-) i jest niejasna. Por. też lebioda ~ łoboda (też z -d-) i ros. lebed′, nie wykazujące śladu samogłoski nosowej;
• *algi- oraz *elhan- ‘łoś’ (stnord. elgr, ang., śang., dniem. elk z nieobjaśnionym -k, stang. eolh, niem. Elch, sgn elaho, elho; por. łac. alcēs, pol. łoś, skr. ŕ̥śya- ‘samica antylopy’) z IE sufiksem -ḱo-; spokrewn. z gr. élaphos ‘jeleń’ < *el-n-bho-, pol. jeleń < *eleni- i łania < *olni-;
• *aliza- ‘olsza’ (ang. alder, stang. alor < *alis-); łac. alnus < *alis-no-; ten sam rdzeń być może w nazwie wiązu: *alma-, ang. elm, łac. ulmus, oraz bzu: elder, stang. ellern;
• *alunt- ‘sieja, Coregonus lavaretus’ (sgn alunt), zawiera prawdopodobnie przedindoeuropejski przyrostek *-nth-;
• *amaitjō- ‘mrówka’ (ang. ant, stang. æmette, niem. Ameise), być może zawiera przedindoeuropejski przedrostek *a- i przyrostek *-nth-, por. gr. mídas ‘owad szkodnik grochu’;
• *amsl-, *amaslō- ‘kos’ (sgn amsala, amsla, amsla, amisla, amusla, niem. Amsel, stang. ōsle); łac. merula, walij. mwyalch; z ruchomym przedrostkowym a-, obecnym także w szeregu innych zapożyczeń;
• *anid-, *anad-, *anud- ‘kaczka’ (stang. æned, niem. Ente, stnord. ǫnd, szw. and), łac. anas, anatis, lit. ántis, scs. ǫtь – por. ros. utka, także gr. nēssa, nētta (*nH-), skr. āti- ‘ptak wodny’ < IE *anHt- [tłumaczenie Bańkowskiego, że *ant- to skrót od *au-nā-nt- ‘ptak pływający’ wydaje się naciągane]; tu może też ir. áinle, áinleog ‘jaskółka; jerzyk’;
• *apala-, *aplu- (ang. apple ‘jabłko’, stisl. epli); ir. aball, wal. afall, łac. Abella nazwa miasta w Kampanii tłumaczona w Eneidzie jako ‘obfitująca w jabłka’, lit. óbuolas ‘jabłko’, obelìs ‘jabłoń’; znane są też rdzenie podobne: *amlu-, *maHlo-, *samlu- (< *sam-amlu-), np. gr. mēlon, łac. mālum, palaj. samluwa, luwi samluwanza, het. maḫla ‘winorośl’, skr. āmra- ‘mango’, może też pol. malina; podobne wyrazy występują i w innych językach: bask. sagar, zachkauk. *mla-, gruz. vašl-, draw. *veḷ- ‘Syzygium aquaeum, Eugenia aquaea, jabłko wodne’;
• *arnu-, *arōn ‘orzeł, ptak drapieżny’ (stang. earn, niem. Aar, szw. örn, niem. Adler < *edel-ar ‘szlachetny ptak drapieżny’, scs. orьlъ < *orilo-, gr. órnīs ‘ptak’; por. jednak arab. ġaranun ‘orzeł’, akad. urinnu, erū);
• *aruta-z, *arutja-n, *arutja-taugō ‘ruda’ (stang. ōra, ang. ore, szw. örtug, sgn aruz, niem. Erz; to samo bez przedrostkowego a- w pol. ruda, wtórnie skojarzonym z rudy, łac. raudus ‘kawałek miedzi’, stisl. rauði, fiń. rauta (zapożyczone z germ?), hbr. ˀārād ‘spiż, brąz’, sum. urudu ‘miedź’);
• *arwīt-, *arwint- ‘groch’ (niem. Erbse, sgn arawīz, arawaiz w wyniku kontaminacji z hweizi ‘pszenica’, stsas. erit, nider. ert; gr. erébinthos, órobos ‘ciecierzyca’, scs. revitъ, łac. ervum, stir. orbaind pl. ‘rodzaj ziaren’); zawiera przedindoeuropejski przyrostek -inth- (w germ. jako -īt-);
• *aþala- ‘szlachta, szlachectwo’ (niem. Adel, stang. æþele, wiązanie z IE *at- ‘ojciec’ naciągane);
• *aþna- ‘rok’ (goc. aþn-) < IE *atn-, łac. annus;
• *austa- (ang. east ‘wschód’) < IE *aw(e)s-t-, por. łac. aurum ‘złoto’, austrālis ‘południowy’ i aurōra ‘jutrzenka, zorza’;
• *ǣla- ‘węgorz’ (ang. eel, niem. Aal, nie ma etymologii IE);
• *ǣþī ‘edredon’ (ang. eider z nord., nie ma etymologii IE);
• *bagma- ‘drzewo’ (*bauma-, *bazma-, ang. beam ‘belka’, niem. Baum, goc. bagms, stszw. bagn) – możliwe jest pokrewieństwo z łac. fūcus ‘orselka, gatunek porostu używany w farbiarstwie i do wyrobu lakmusu’ i polskim buk (< *bhouk-);
• *baina- (ang. bone ‘kość’, niem. Bein ‘noga’, nie ma etymologii IE);
• *baira- lub *baiza- ‘wieprz’ (ang. boar < bār, hol. beer, stnord. val-bassi); z tego samego źródła może też walij. baedd, stkorn. bahet;
• *baita- ‘łódź’ (ang. boat, może IE *bheid- ‘rozłupać pień drzewa’);
• *baiza- zob. *baira-;
• *baka- (ang. back ‘tył’, stąd też może wyraz słowiański, z którego pol. bok);
• *balka- ‘belka’ (ang. balk, z germ. też wł. balcone, pol. bal, belka, balkon) – zapewne IE *bhel-ǵ-, łac. fulcrum ‘łoże, podpora’, gr. phalanx, też lit. balžíenas ‘belka poprzeczna’, s-ch. blàzina ‘wałek pod głowę, poduszka’ < IE *bhel-ǵh-;
• *bard-, *part- (Partenkirchen, Partnach, Bardenbach, może też pol. Bardo; por. bask. barta, parta ‘bagno’);
• *barō- ‘pan, baron’ (z germ. do łaciny, skąd z powrotem do ang.; od IE *bher- ‘nosić’?);
• *baruga- ‘wieprz’ (ang. barrow, stang. bearg, bearh, sgn barug, stnord. bǫrgr ‘wykastrowany wieprz’); także w scs. bravъ ‘drób, drobne zwierzę hodowlane’, ros. bórov ‘wieprz’; w germ. z IE sufiksem -ḱo- jak w nazwach innych zwierząt (foki, łosia, a z ogólno-IE także niedźwiedzia *Hr̥t-ḱo-);
• *baswōn- zob. *waswōn-;
• *bauma- zob. *bagma-;
• *baunō ‘fasola’ (ang. bean, niem. Bohne);
• *bazma- zob. *bagma-;
• *berō, *bernjō ‘niedźwiedź’ (ang. bear, niem. Bär, szw. björn) – możliwy związek z *brūn- < IE *bhr-ou-no- ‘brązowy’ (por. ang. brown) oraz z IE *bhe-bhro- > germ. *bebra-, ang. beaver, łac. fiber, pol. bóbr, albo też z IE *ǵhwer- ‘zwierzę’ z nietypowym rozwojem *ǵhw; dawne IE określenie niedźwiedzia, *Hr̥tḱo-, nie pozostawiło w germ. śladów (tak samo w BS), choć jest rozpowszechnione w różnych językach IE: het. ḫartagga- ‘drapieżnik’, skr. ŕ̥kṣa- ‘niedźwiedź’ aw. arša-, oset. ars, npers. xirs (z podejrzanym x-), orm. arǰ, alb. ari, gr. árktos (f), młodsze árkos, łac. ursus, śir. art, wal. arth, gal. Deae Artioni ‘boginie niedźwiedzie’; był to prawdopodobnie stary termin krążący po Europie, por. bask. hartz, akwitań. Harsus (stąd hiszp. García), a także fiń. karhu, est. karu, nien. wørk, ngan. ŋarka, a może nawet i druga fińska nazwa otso (por. bask. otso ‘wilk’, akwitań. osso- ‘t.s.’); kolejne fińskie określenie niedźwiedzia, kontio, oznacza ‘brunatny’, i jest spokrewnione z węg. nazwą bobra, hód, analogicznie jak germ. *berō, *bernjō;
• *blōþa- ‘krew’ (ang. blood, może IE *bhlē- ~ *bhelH- ‘puchnąć’, por. łac. follis ‘worek’);
• *braida- ‘szeroki’ (ang. broad);
• *brauda- ‘chleb’ (ang. bread, może od rdzenia IE *bhreu- ‘fermentować’, łac. fervēre ‘gotować się’);
• *brengan- ‘przynieść’ (ang. bring), IE *bhrenk- zaświadczone w walijskim (hebrwng ‘przynieść’) i tocharskim (A praṅk- ‘usunąć’);
• *brisō- ‘bryza’ (niem. Brise, ang. breeze zapożyczone z holenderskiego lub fryzyjskiego, nie ma etymologii IE);
• *brīna- ‘morze, solanka, słona woda’ (ang. brine, niderl. brijn, szkoc. brime, może IE *mriHno- od *mori ‘morze’, por. łac. marīnus; alternatywna etymologia *bhreiH- ‘ciąć, golić, okaleczać’, por. pol. brzytwa, nie zgadza się ze znaczeniem);
• *brunjō- ‘zbroja’ (niem. Brünne, zapożyczone we francuskim broigne) – możliwe, że jest to wyraz IE (< *bhr̥Hnjo-), związany z pol. bronić < *bhorHnī- i ros. borót′sja ‘walczyć’ (< *bórti sę < *bhorH-);
• *brūdi- ‘narzeczona, panna młoda’ (ang. bride); -d- < *-t- tworzące rodzaj żeński miałoby być pochodzenia semickiego (lub afroazjatyckiego), por. *magaþi-;
• *bugi-, *buga- ‘łuk’ (ang. bow, może IE *bheuǵh- ‘zginać’, obok *ǵheubh-, por. PS *gybati);
• *bugja- ‘gruby, nabrzmiały’ (ang. big ‘duży’, może od IE *bheu-k-, por. łac. bucca ‘policzek’);
• *bugjan- ‘kupować’ (ang. buy, może związane z bow ‘łuk’);
• *buja- ‘chłopak’ (ang. boy, wsch.-fryz. boi ‘młodzieniec’) – fiń. poika ‘chłopiec, syn’, poja ‘dziecię’, węg. fiú ‘chłopak’;
• *buli- ‘byk’ (niem. Bulle, ang. bull, stang. bula, nord. boli; wyraz może być związany (p. *wisunda-) z gr. (< trac.) bólinthos ‘żubr’, bólbiton ~ bóliton ‘krowie odchody’; być może z tego samego źródła także słowiański wół);
• *burda- ‘burta łodzi’ (ang. board ‘burta, deska’, niem. Bord); może mieć korzenie IE: *bherdh- ‘ciąć’ (np. skr. bardhaka- ‘odcięty’);
• *damma- ‘tama’ (ang. dam, śgn tam, niem. Damm (z ndn), sugerowany związek z IE *dhē- ‘robić, kłaść’ jest wątpliwy);
• *danjō- (ang. den ‘jama’, niem. Tenne ‘klepisko’, jakoby IE *dhen-, *dhon-j- ‘poziome miejsce’, może związane z gr. tháptein ‘kopać’ i táphos ‘grób’ (< *dhn̥-bh-), a dalej z ang. deep ‘głęboki’ i pol. dno < *dhubhno od rdzenia *dheu-bh-, zob. też *dumba-;
• *derban- ‘wysilać się, pracować’, stang. deorfan – lit. dìrbti ‘pracować’, dárbas ‘praca’;
• *dīsi- zob. *edis-;
• *dōrþ- ‘trawa pastewna’ (hol. doert ‘stokłosa, Bromus secalinus’, sgn turd ‘owies szorstki, Avena strigosa, życica, Lolium’);
• *draum- ‘sen’ (ang. dream, hol. droom, niem. Traum, nord. draumr, zmieszane z IE *drē-, *drēm-, *dr̥m-, por. pol. drzemać < *drěmati, łac. dormīre ‘spać’, skr. drāti, drāyate ‘śpi’, gr. dárthanō ‘śpię’, aor. édratha; inne znaczenie wyrazu germ. w stang. drēam ‘zabawa, muzyka’, regularnie z IE dher- ‘mruczeć’);
• *dreiban- ‘powozić, prowadzić pojazd’ (ang. drive, może IE *dhreibh- ‘pchać’);
• *drenkan- ‘pić’ (ang. drink, niem. trinken, czy związane z IE *dhre-n-ǵ- ‘ciągnąć’?);
• *drūgi- ‘suchy’ (ang. dry, może od IE *dhreugh- ‘mocny, solidny’ od rdzenia *dher-, łac. firmus ‘mocny, solidny’, gr. thronos ‘tron, krzesło z podpórką dla rąk’);
• *dumba- ‘głupi’, ‘niemy’ (ang. dumb, czyżby IE *dhombh- związane z gr. taphos ‘grób’ < *dhm̥bh-o-?; zob. wyżej *danjō-);
• *dūbō- ‘gołąb’ (ang. dove, może od IE *dheu-bh- ‘ciemny’);
• *dūna- (stang. dūn ‘wzgórze’, ang. down ‘wydma’); także w postaci dune, późniejszego zapożyczenia z niderlandzkiego, zapożyczenie germańskie z celt. dunum ‘twierdza’, związanego z akad. dunnunu ‘ufortyfikowany’; to samo słowo przetrwało w germańskim *tūnaz > ang. town ‘miasto’, niem. Zaun ‘płot, ogrodzenie’; ang. down ‘w dół’ pochodzi od stang. adūne ‘z wydmy, ze wzgórza’;
• *ebura- ‘wieprz’ (stang. eofor, niem. Eber, sgn ebur); por. też pol. wieprz, łot. vepris ‘kastrowany wieprz’ oraz łac. aper ‘dzik’ i gr. kápros z obocznością *e- : *a- : *ka- : *we-;
• *edis-, *dīsi- ‘pani, matrona’ (stang., stsas. idis, sgn itis, stnord. dís ‘kobieta, bogini’), być może zawiera ruchomy przedrostek *e-;
• *egal- ‘pijawka’ (niem. Egel, stang. igel, szw. igel); możliwy jest związek z łac. hirūdo, gr. bdélla; IE *gʷd(h)el- lub *d(h)gʷel-;
• *elda- ‘klacz’ (snord. jalda) – PBF *ältä, mordw. älďä;
• *elhan- zob. *algi-;
• *erþō ‘ziemia’ (ang. earth; „semitydyczne”, por. arab. ˀarḍun [ḍ = d emfatyczne], hbr. ˀereṣ; ale też gr. era ‘ziemia’ i wal. erw ‘pole’);
• *falisa- ‘skała’ (niem. Fels, Felsen, stdfrank. felis); na IE rodowód wskazują gr. Hez. pélla, stir. aill ‘urwisko’ (*pelis-), śir. all (*pl̥so-), skr. pāṣāṇa-, pāṣī- ‘kamień’ (*pels-), paszto parṣ̌a ‘strome zbocze’;
• *falkō ‘sokół’ (ang. falcon z łaciny, a tam z germ.; wyraz germański może być związany z IE *pelH- ‘szary, blady’, łac. pallidus, ang. fallow i pol. płowy, albo też z łac. falx ‘sierp’ i niem. Dolch ‘sztylet’ < germ. *þulk, jakoby z IE *dhl̥g- lub *thl̥g-);
• *farxa- ‘prosię’ (sgn farah, łac. porcus, pol. prosię < *porsę < *porḱ-);
• *fata- ‘garnek’ (ang. fat, vat ‘kadź, cysterna, zbiornik’, niem. Fass ‘beczka’, sgn faʒ, stnord. fat ‘naczynie, pokrywa, ubranie’, por. też lit. púodas, łac. pōtus ~ pottus ‘kubek, naczynie do picia’, skąd ang. pot) – fiń. pata ‘garnek’, chant. put, węg. fazék;
• *felþa- ‘pole’ (ang. field) – węg. föld, fiń. pelto (ale także pol. pole, łac. plānus ‘równy, płaski’ i łac. palma, gr. palamē ‘otwarta dłoń’ < IE *pelH-t-, *polH-j-, *pl̥H-n-, *pl̥H-m-);
• *flaiska-, *flaiski- ‘mięso, ciało’ (ang. flesh, niem. Fleisch, pokrewne flay ‘odzierać ze skóry’?);
• *flaskō ‘naczynie szklane’ (ang. flask z płac. flasca z germ, może spokr. z flax ‘len’, IE *plek-t-, pol. plotę, łac. plectere ‘pleść’, plicāre ‘nawijać’);
• *flex-, *flux- ‘uciekać’ (ang. flee pokrewne flow, float, flood, fly, fleet, zapewne IE *pleu- widoczne w łac. pluere ‘padać (o deszczu)’);
• *frankō-, wiele znaczeń, m.in. ‘wolny’, ‘szczery’, ‘oszczep’, ‘Frank’ (ang. frank ‘szczery, otwarty’);
• *frīja- ‘wolny’ (ang. free, niem. frei, być może związane z *frankō- albo z IE *prei-, pol. przyjaciel, skr. priya ‘drogi, pożądany’);
• *fudi- lub *fuþi- , *fudō lub *fuþō, gen. *futta- < *fuþná- ‘pochwa’ (stnord. isl. fuð, szkoc. fud, niem. Fut, Fotze, niderl. vot ‘dupa’, honds-vot ‘bezwartościowy człowiek’, dosł. ‘psia pochwa’, dniem. hunds-fott, niem. Hundsfott); może związane z łac. pūbēs ‘części intymne’ < *peudhi-;
• *fugla- ‘ptactwo’ (ang. fowl, niem. Vogel); może mieć związek z Flug ‘lot’ (*fugla- zamiast *flugla-) i dalej z łac. pullus ‘kurczę’ i może mieć również IE rodowód (*pleuk- ~ *pluk-);
• *fulka- ‘lud’ (ang. folk, niem. Volk, → PS *pъlkъ ‘pułk, oddział’; „semitydyczne”; czy z tego samego źródła *pl̥go- jest też i łac. populus ‘lud’ < *po-plo- ?);
• *furx- ‘bruzda’ (ang. furrow, niem. Furche; „semitydyczne”; ale może IE, por. łac. porca ‘skiba’, śir. etarche, etrige, eitre ‘t.s.’, skr. párśāna- ‘rozpadlina’, por. też pol. „temematyczne” bruzda);
• *furxtī, furxtō ‘strach’ (ang. fright, może IE *perg-, ale także akad. puluḫtu ‘strach’, fiń. pelkää ‘bać się’, węg. pél);
• *gaist- ‘nieurodzajny ląd’ (niem. Geest, stfryz. gêst, gâst, stsas. gêst); może związane z IE *ǵhē(i)- ‘odejść’ (skąd też germ. *gā- ‘iść’), skr. jáhāti ‘zostawia, rezygnuje’;
• *gait- ‘koza’ (ang. goat, goc. gaits); łac. haedus ‘koźlę’, por. akad. gadū ‘koźlę, koziołek’, arab. gadjun, berber. aģăjd-;
• *garda- ‘dom, ogrodzone podwórze’ (goc. gards ‘dom’, ang. yard) jest związane z pol. gród oraz ogród, lit. gar̃das ‘ogrodzenie’, skr. gr̥has ‘dom’, toch. B kerciye, itd., < IE *ghordh-, choć mamy także łac. hortus ‘ogród’, gr. khórtos ‘ogrodzone miejsce’, korthílai ‘skręty, skupiska, kopce’ z IE *ghort- lub *ghordH- (zob. też o problemach na gruncie słowiańskim i indoeuropejskim); w semickim znajdujemy wyrazy podobne: arab. qarjatun, qirjatun ‘osiedle, wioska, miasto’, aram. qurəjātā, fenic. qart ‘miasto’, ugar. q-r-t, może chodzić o zapożyczenie jeszcze w epoce ogólnoindoeuropejskiej;
• *gerstō ‘jęczmień’ (niem. Gerste; związane z naszym groch?);
• *gneipan- ‘drapać’ (sgn gniffen, zachowane w szwajcarskim);
• *gnit- zob. *xnit-;
• *gnīdan- ‘trzeć’, stang. gnīdan ‘krzesać’, sgn gnītan ‘rozcierać’ – łot. gnīde ‘przetarta skóra’ (pokrewne PS *gniti ‘gnić’, zob. tutaj);
• *greipan- ‘chwytać’, goc. greipan – lit. griẽbti;
• *gulþa- ‘złoto’ (ang. gold, goc. gulþ); PS *zolto, lit. žel̃ta- ‘złoty’, oset. zælæd < IE *ǵhel-to-, skr. híraṇya- ‘złoto’ (por. też żelazo < *gheleǵo-, żółty < *ghlto- oraz zielony < *ǵheleno-); ale także tur. altın ‘złoto’;
• *gumō ‘człowiek’ (goc. guma, por. bride-groom ‘narzeczony, pan młody’ z wstawionym -r-, łac. homō, starolitewskie žmuõ ‘człowiek’); wyraz ten ma być jednak północno-zachodnio-IE innowacją utworzoną od rdzenia *dhǵhem-, por. pol. ziemia, łac. humus;
• *gurwi-, *gurwilōn- ‘małe dziecko’ (dniem. gære, norw. dial. gorre, szw. dial. gurre, ang. girl ‘dziewczyna’);
• *īsa- ‘lód’ (ang. ice, ale też aw. isu- ‘lodowy’, ros. inej ‘szron’ < IE *eis-, *ein-);
• *īsarna-, *īzarna- ‘żelazo’ (ang. iron, niem. Eisen, stang. īsen ‘żelazo, stal’, īren ‘miecz, ostrze’, szw. järn, z celt. *īsarno-); szereg hipotez: (a) związek z wyrazem o znaczeniu ‘gwiazda’: ang. star < steorra, niem. Stern < sterno, gr. ástēr, łac. stella < *sterela, (b) związek z IE *eis-, *ois- ‘poruszać się szybko’, pol. jechać, (c) związek z IE *ajes- ‘metal’, skr. ayas-, gr. īós ‘rdza, śniedź, patyna’, łac. aes, gen. aeris ‘ruda, brąz, miedź, pieniądze’, aestimāre ‘porównywać, wyceniać’, PG *aiza-, goc. aiz ‘pieniądz’, stang. æs ‘brąz’, ār ‘mosiądz, ruda’ (ang. ore, por. *aruta-), szw. ärg < *aizuga- i dalej z mandż. aisin ‘złoto’, mong. ǯes ‘miedź’, kipcz. jäz ‘żółta miedź’, czuw. yĕs (< praturkijskie *jeŕs), zapożyczone w ros. žest’, ukr. žerst’ ‘blacha’; możliwy dalszy związek z pol. żelazo < želězo, lit. geležìs ‘żelazo’, łot. dzèlzs, gr. khalkós ‘miedź’ < IE *gheleǵo-, *ghalḱo- (por. postać szwedzką);
• *ja ‘i’ (goc. ja) – fiń. ja;
• *kalba- ‘łydka’ (ang. calf); może IE *golbhos od rdzenia *gel- ‘rosnąć, puchnąć’;
• *kalbi- ‘cielę’ (ang. calf); por. akad. alpu ‘bydło’, fenic. ˀ-l-p ‘wół’;
• *kanō- (niem. Kahn ‘łódź’, etymologia nieznana);
• *kapp-, *kapōjan-, *kōpjan- ‘trzymać, patrzeć’ (pierwotne znaczenie niepewne: stisl. kópa ‘gapić się’, stang. cǣpan ‘śledzić, wypatrywać kogoś, dbać, strzec’, capian up ‘spojrzeć’, ang. keep ‘trzymać’, stsas. upcapen ‘wpadać w oko, wystawać’, śdn kapen ‘gapić się, patrzeć’, sgn kapfēn ‘patrzeć, wypatrywać’, ūfkepfen ‘spoglądać’, śgn kaffen ‘t.s.’); na IE *ǵab- ma wskazywać ros. zabota ‘troska’, zabotit′sja ‘troszczyć się’, jednak rekonstrukcja taka jest mało prawdopodobna z uwagi na dwie dźwięczne w rdzeniu;
• *karila- ‘wolny człowiek’ (ang. churl ‘prostak’, śgn karl ‘ukochany, człowiek, mąż’, niem. Kerl ‘chłop’, frank. Karal, Karl, imię Karola Wielkiego; stąd pol. król i karzeł; może od IE *ǵerH- ‘dojrzewać’, gr. gerōn ‘stary’, pol. do-jrzewać < do-źrze-wać < przedsłow. -zer-);
• *karpō-, *karpōn- ‘karp’ (ang. carp; IE *gorbo- nieprawdopodobne ze względu na *b i na dwie dźwięczne w rdzeniu; może związane z gr. kyprĩnos, skr. śaphara-, lit. šãpalas, pol. karp);
• *kasta- ‘rzucić’ (ang. cast ← ON kasta);
• *kauka- (ang. choke ‘dusić, dławić’, stang. aceocian) – udm. ʒ́okal- ‘dusić się, tonąć’, chant. čäkən-, węg. *čäk- (związane jakoby z cheek ‘policzek’);
• *keula- ‘kil łodzi’ (ang. keel, niem. Kiel, nord. kjǫlr), IE *geu-lo- ‘coś okrągłego’, skr. gōla- ‘piłka’ (wątpliwe z uwagi na znaczenie);
• *kidja-, *kitja- ‘koźlę’ (ang. kid z nord. kith, kid, niem. Kitz, z niepewną postacią pgerm, może związane z child lub goat);
• *kilda- ‘dziecko’ (ang. child, może IE *gel-t- od *gel- ‘puchnąć, rosnąć’, łac. globus ‘kula’; może wariant *kinda-; por. też fiń. kili ‘koźlę’);
• *kinda- ‘dziecko’ (niem. Kind, nieprzekonująco łączone z ang. kin ‘ród’ < PG *kunja-, IE *ǵen-, por. *kilda-);
• *kitja- zob. *kidja-;
• *klaibō-, *kliba- ‘klif; skała podwodna’ (ang. cliff, niem. Klippe, może IE *glei-bh- ‘przylegać’, por. łac. glūten ‘klej’);
• *knabō-, *knappa- (ang. knave ‘łotr’, niem. Knabe ‘chłopak’, Knappe ‘giermek’, bez etymologii IE);
• *knexta- ‘parobek’ (ang. knight ‘rycerz’, niem. Knecht ‘służący’, może z IE *gnegh-t- od rdzenia *gen- ‘ściskać’, pol. gniotę);
• *knība- ‘nóż’ (ang. knife, niem. kneifen ‘szczypać’, lit. gnī́bti ‘t.s.’, gnaĩbis ‘uszczypnięcie’ < IE *gneib-, lit. žnī́bti ‘dziobać, szczypać’, łot. zniêbt ‘mocno ściskać, dusić’, žņaîbît ‘ściskać, szczypać’ < IE *ǵneib-; łączone z *xnīp-); bywa też zestawiane z bask. nabas ‘pług’, łac. novācula ‘nóż’, hiszp. navaja;
• *kōpjan- zob. *kapp-;
• *krabbō, *krabita- ‘krab’ (ang. crab, niem. Krabbe ‘krab’, Krebs ‘rak’); może IE *g(e)rebh-, ale też arab. ˁaqrabun ‘skorpion’, akad. aqrabu;
• *kuninga-, *kununga- ‘król’ (ang. king, związane z ang. kin ‘ród’ < PG *kunja-, i dalej może z IE *ǵen-o-, jednak -u- niejasne);
• *kupa- (ang. chop ‘rąbać, rozłupywać’, pożyczka z płn.fr. choper) – saam. čuoppa ‘rąbać, rozłupywać’, węg. csap ‘uderzać’ (jakoby z łac. *cuppāre od *cuppum ‘czaszka’, cuppa ‘czasza’, ale przejście łac. *cu- w płn.fr. cho- jest wątpliwe);
• *kurna- ‘ziarno’ (ang. corn, łac. grānum, stir. grán, lit. žìrnis ‘ziarno grochu’ < *ǵr̥Hn-, może IE *ǵerH- ‘dojrzewać’, zob. wyżej churl);
• *kut- ‘ciąć’ (ang. cut, isl. kuta; IE *gud- nieprawdopodobne; może arab. qadda ‘ciąć’, qaṭṭa ‘obcinać, odcinać’, hbr. qāṭam ‘ściąć’);
• *kwellō zob. *walljō;
• *laika- ‘ikra’ (niem. Laich, sgn gileih), wiązane z IE *leig- ‘drżeć, podskakiwać’, skr. rejati;
• *laiwirk- ‘skowronek’ (ang. lark, stang. lāverce, hol. leeuwerik, śnider. lēwerke, niem. Lerche, sgn lērahha, lērihha, stisl. lævirki, skąd też zapewne port. i galic. laverca; także fin. leivo, leivonen, est. lõoke, galijskie alauda zapożyczone do łacińskiego, z ruchomym przedrostkowym a- jak i w niektórych innych zapożyczeniach, por. fr. alouette, stfr. aloe, wł. allodola, w hiszp. zniekształcone do alondra, w katal. do alosa, w rumuń. ciocârlie zupełnie innego pochodzenia);
• *laiza- ‘glina, ziemia gliniasta’, stisl. leir – prus. leyso;
• *lamba- ‘jagnię’ (ang. lamb, niem. Lamm) – fiń. lammas, gen. lampaan ‘owca’ (wątpliwe czy IE *lonbhos- od rdzenia *elH- jak w pol jeleń i łania, gr. elaphos; podobnie problematyczny związek z IE nazwą łosia, *Halḱ-; twierdzenie, że wyraz fiński jest pożyczką z germańskiego, nie jest przekonujące, skoro etymologia wyrazu germańskiego pozostaje ciemna);
• *leiban- ‘żyć’ (ang. live, może IE *leibh-);
• *lem-, *lem-d- ‘lipa’ (ang. lime, linden) – fiń. lehmus, mordw. ĺevš, ĺevoš < *lemš-, *lemeš-;
• *leþra- ‘skóra wyprawiona’ (ang. leather, niem. Leder, związane ze stir. lethar, wal. lledr);
• *leuf-, *leub- ‘liść’ (ang. leaf) – węg. levél ‘liść, list’, fiń. leve (gen. lepeen) ‘drzazga, łuska, listek, płatek’;
• *leut- ‘lud’ (sgn liut, liuti, niem. Leute, lit. liáudis ‘prosty lud’, pol. lud, ludzie; chyba też łac. līberī ‘dzieci’, līber ‘wolny’, gr. eleútheros);
• *lōkjan-, *lōkōn-, *lōgōn- ‘patrzeć’ (ang. look, stsas. lōkōn ‘patrzeć, szpiegować’, sgn luogen, związane z bret. lagun ‘oko’);
• *magaþi- ‘dziewczyna’ (goc. magaþs, niem. Magd, stang. mægeð, ang. maiden ‘służąca’); żeński odpowiednik *magu-; -aþ- < *-at- miałoby być pochodzenia semickiego, por. *brūdi-;
• *magu- ‘chłopiec’ (goc. magus, stang. magu), obecne też w celt.: Moguntia (obok Magurix z niewyjaśnionym -a-), stir. mug ‘służący’, korn. maw i może w aw. maγava ‘nieżonaty’; zapewne związane z stir. macc ‘syn’, stwal. map, bret. mab < *makkʷ-, *makʷ-;
• *maiwa- ‘mewa’ (stang. māw, ang. mew, sgn mēh, niem. Möwe, stnord. már, mór, stisl. máfur, może dźwiękonaśladowcze);
• *mar- ~ *mōr- ‘morze’ (goc. marei, ang. poet. mere ‘morze’, moor ‘bagno’); por. łac. mare, stir. muir, wal. mor, lit. mãrės ‘zatoka’, PS morje;
• *marxa- ‘koń’ (ang. mare ‘klacz’ < *marhī-; tylko w germ. i w celt.: ir. marc, wal. march; istnieją nawiązania w różnych językach: fiń. märä, mong. moŕ ‘koń’< *mori, koreań. mal < śkoreań. mằr, arab. muhrun ‘źrebię’, akad. mūru);
• *masta- ‘maszt’ (ang. mast, może pokr. sabiń.-łac. mālus zam. *mādus < IE *mazdos i ir. maide ‘kij’);
• *mat- ‘miedź’ (?), por. stfryz. mes ‘nóż’, śdn mez, mest ‘nóż’, niem. Messer < sgn matisahsa (sahsa ‘miecz’); mati- wiązane z ‘jedzenie’, por ang. meat, jednak także PS mědь < *medi- ‘miedź’ (wzdłużenie samogłoski zgodnie z regułą Wintera); tu może też stang. mæsling ‘mosiądz’, niem. Messing; nord. messing, mersing, massing, z podobnych może PS misa (zazwyczaj łączona z łac. mēsa, mēnsa ‘stół’) obok rodzimego mědьnica; następnie *mattjō ‘kilof, oskard, dłuto, motyka’, niem. Metze, metzeln ‘mordować’, *mattuka-, stang. mattuc ‘motyka’ (skąd zapożyczone PS motyka); irań. mes, mis ‘miedź’, fiń. vaski ‘miedź, brąz’, węg. vas ‘żelazo’, ngan. bása < *waśke, sum. guskin ‘złoto’;
• *mawī ‘dziewczyna’ (goc. mawi, stnord. mær), zapewne związane z *magu-, *magaþi-;
• *mǣga- ‘zięć’ (goc. megs, stnord. mágr), zapewne związane z *magu-;
• *mel(u)ka- ‘mleko’ (ang. milk, germ. zapożyczone do słowiańskiego, obok dawnego młodziwo ‘siara’ zamiast *młoziwo od IE *melHǵ- ~ *mlaHǵ-t-, łac. lāc, lactis, gr. gala, galaktos (z niejasnym g-); wyraz ten zawędrował do wielu języków i trudno znaleźć jego źródło, np. arab. malaǧa ‘ssać’, gruz. rʒe ‘mleko’ < *mlǵe itd.);
• *mun- (München, Monkton w Anglii, Mugnone w Toskanii, Muñecas w Baskonii, por. bask. mun- ‘brzeg rzeki, wzniesienie’);
• *nakwa-, *nakwō- ‘dłubanka, łódka’ (niem. Nachen, sgn nahho, stang. naca, stisl. nǫkkui; może tu skr. naga- ‘drzewo, góra’, albo IE *naHw- ‘łódź, statek’, por. łac. nāvis);
• *natja- ‘sieć’ (ang. net, niem. Netz), prawdopodobnie od IE *nōd-, *nəd- ‘wiązać’, łac. nōdus ‘węzeł’; możliwy związek z pol. nać;
• *nit- zob. *xnit-;
• *nurþa- ‘północ’ (ang. north), zapewne IE *ner- ‘niski’, gr. nerteros ‘niższy’;
• *ōbjan < *ōp- ~ *op- ‘ofiara’ (stang. efnan ‘robić’); łac. opus, skr. apas ‘dzieło’; por. akad. epūšu ‘ofiara’;
• *ōfra- zob. *ufra-;
• *paitō ‘odzienie, koszula’ (stnord. peita) – fiń. paita ‘koszula’; por. scytyjsko-gr. baitē i zapożyczone stąd (przed pierwszą przesuwką!) goc. páida, stang. pād ‘płaszcz’, stbaw. pfeit ‘ubiór’;
• *pali- zob. *pōl-;
• *panning- lub *panding- ‘moneta’ (ang. penny, niem. Pfennig, sgn pfending, stang. pæneġ, pending; z germ. też słow. pěnęʒь i pol. pieniądz, może związane z łac. pānnus ‘płat sukna, płaszcz’ albo z pondus ‘waga, ciężar’);
• *part- zob. *bard-;
• *paþ- ‘ścieżka’ (ang. path, niem. Pfad, może z irań. path- spokr. z pol. pątnik, ros. put′ ‘droga’, łac. pons < *pont-s ‘most’, gr. póntos ‘morze, droga wodna’; ale także akad. padānu ‘ścieżka’; bask. haran < *padan oraz chant. pănt, komi pad-vež ‘rozstaje’);
• *pixla- ‘jarzębina, wierzba’ (niem. Pielbeerbaum ‘jarzębina’ z nord., stnord. píll ‘wierzba’, ‘topola’) – est. pihl ‘jarzębina’, fiń. pihlaja, pihlava, maryj. pizle, udm. paleź, mans. paśar < PUF *pićla; udm. puč́i ‘bazia’, zyr. paća ‘wierzba’, węg. füz < PUF *pećɜ;
• *plōga- ‘pług’ (ang. plough, niem. Pflug; „semitydyczne”; jakoby z retyckiego plaumoratum u Pliniusza, z germ. wyraz słow. oraz langobardzkie plovum);
• *pōl-, *pōla-, *pali-, *puli- ‘bagno, staw’ (ang. pool, sgn pfuol, niem. Pfuhl, hol. peel < *pali- ‘moczar’, ang. pill, stang. pyll < *puli-), możliwy jest związek z IE *bhel- ‘biały; bagno’, o ile istniał też wariant *bel-, por. lit. balà ‘bagno’, pol. błoto, ros. bolóto, lombard. palta, łac. palus, gen. palūdis;
• *pusk- ‘pchać’ (ang. push; zazwyczaj wywodzone od fr. pousser < łac. pulsāre, skąd jednak sh?) – fiń. puske- ‘bóść, pchać rogami’;
• *raidō- ‘reda, kotwicowisko’ (niem. Reede (z ndn), nord. reiðr; wątpliwie wiązane z goc. raidjan ‘zarządzać, porządkować’, ang. ready, niem. bereit ‘gotów’, IE *reidh- ‘jechać’);
• *raixa- ‘sarna’ (ang. roe, może z IE *rei- ‘prążkowany, plamkowany’, skr. riśya ‘samiec antylopy’, łot. raibs ‘pstry’);
• *rauki- ‘dym’ (stnord. reykr, stang. rēc, niem. Rauch, por. *reukana-);
• *raustja-, *rauskōja- ‘prażyć’ (stang. *roscian, niem. rösten, dzisiejsze ang. roast ze stfr. rostir, a to z frank. *raustjan, por. *rusta-);
• *raxō- ‘reja’ (niem. Rahe);
• *reba- ‘lis’ (stnord. refr, szw. räv); zapewne zapożyczenie z języka Alanów (por. skr. lopi, pers. rubâh), skąd też fiń. repo, gen. revon (dziś rzadkie), węg. róka, hiszp. raposo ‘lis’, asturyjskie rapiega;
• *reudana- ‘wytępiać, wykorzeniać, czyścić, usuwać’ (stnord. rjóda ‘czyścić’, stang. rēodan ‘zabijać’, śgn. rieten ‘niszczyć, wymazywać’);
• *reudra- ‘polana’ (stnord. rjóðr, por. *reudana-, *ruda-);
• *reukana- ~ *rūkana- ‘dymić, śmierdzieć, kurzyć’ (ang. reek, stang. rēocan, stnord. rjúka, niem. riechen, farer. rúka);
• *reuman- ‘pas, pasek, wiązadło’ (niem. Riemen, sgn. riomo, stang. rēoma, stnord. reim ‘bicz’ z dniem.); por. słow. *remy, pol. rzemień;
• *reusō-, *rūsō- ‘żak, więcierz, sieć’ (niem. Reuse, sgn rūsa, riusa, czasem wiązane z IE *reu- ‘śpieszyć się’) – fiń. rysä;
• *rōbjōn- ‘rzepa’ (niem. Rübe, sgn ruoba, ruoppa), pol. rzepa, scs. rěpa, lit. rópė, łac. rāpa, gr. rhápys, rháphys, wal. erfin < *arp-; wyraz z ruchomym przedrostkiem *a-;
• *ruda- ‘polana’ (stnord. ruð, por. *reudana-);
• *rusta- ‘ruszt’ (niem. Rost, por. *rauskja-, wiązane niesłusznie z niem. Rost ‘rdza’, ang. rust, i dalej z IE *rudh-to-);
• *rūsō- zob. *reusō-;
• *sagja- zob. *saxaza-;
• *saipwōn- ‘mydło’ (ang. soap, stang. sāpe, niem. Seife, sgn seipfa; łac. sāpō zapożyczone z zach.-germ.) – fin. saippio i saippua; por. też stang. sāp ‘bursztyn, żywica’ oraz stōr-sæ̅p ‘żywica’ < *saipja-;
• *saiþa- ‘czary’ (stnord. seið, seiðr) – fiń. seita;
• *saiwa-, *saiwi- ‘morze’ (ang. sea, niem. See, goc. saiws ‘jezioro, bagno’, czasem wiązane z bask. itzasoa);
• *saiwala- ‘dusza’ (związane z niejasnym *saiwa ‘morze’?; goc. saiwala, sgn sēla, niem. Seele, stsas. sēola, stang. sawol, ang. soul); por. także BS *sēilā-, lit. síela ‘dusza’, pol. siła (w słowiańskim zmienione znaczenie);
• *samda- ‘piasek’ (ang. sand, niem. Sand, śgn sampt); gr. psámmos, psámathos, hámathos, łac. sabulum ‘żwir’ (< *sadh-lo-); może od IE *bhes- ‘pocierać’, ale z przedIE przyrostkiem *-nth-; por. też ang. dial. samel ‘piaszczysty’ < *samala- bez przyrostka;
• *sauli- ‘słup, filar’ (goc. sauls, por. *sūli-);
• *saxaza- i *sagja- ‘turzyca’ (ang. sedge, sgn sahar; ir. seisc, wal. hesg, ros. osoka), forma celt. *sesk- < *sek-s-, słow. z ruchomym przedrostkowym *a-;
• *sǣjan- ‘siać’ (ang. sow, stang. sāwan, goc. sajan ‘siać’, łac. serō ‘sieję’; sgn sāmo, pol. siemię i lit. sė́menys to ‘nasienie lnu’; < IE sēi- ‘rzucać’);
• *segasnō- (niem. Sense ‘kosa’, może od rdzenia IE *sek- ‘ciąć, siec’);
• *segla- ‘żagiel’ (ang. sail, niem. Segel, stir. séol, wal. hwyl, może od rdzenia IE *sek- ‘ciąć, siec’; polski wyraz zapożyczony);
• *selha- ‘foka’ (ang. seal, stang. seolh, sgn selah, stnord. selr); z IE sufiksem -ḱo-;
• *senawō- ‘ścięgno’ (ang. sinew, niem. Sehne, łączone też z łac. saeta ‘szczecina’) – fiń. suoni ‘żyła, ścięgno’, komi se̮n, węg. ín;
• *sil(u)bra- ‘srebro’ (ang. silver, niem. Silber, goc. silubr); por. pol. srebro < PS *serbro, lit. sidãbras, prus. sirablan, bask. zilhar; także alb. sërma ‘złota lub srebrna nitka’, gr. sídēros ‘żelazo’; przestawione (wpływ wyrazu ‘siarka’?) z form typu PG *brasa- ‘brąz, mosiądz’ (ang. brass), łac. ferrum < *fersom ‘żelazo’, hbr. barzel, akad. parzillu;
• *skapa- ‘naczynie; budowa, struktura’ (ang. shape ‘kształt’, niem. schaffen ‘pracować’, schöpfen ‘czerpać’; IE *skob- podejrzane);
• *skark- ‘rekin’ (ang. shark, ciemne, bez innych odpowiedników germańskich, może związane z gr. karkharías ‘gatunek rekina’, kárkharos ‘ostry’, także kárkaros z inną welarną);
• *skǣpa- ‘owca’ (ang. sheep, niem. Schaf, możliwy związek z IE nazwami kozy lub alb. cap, cjap, sqap, skąd też wł. zappo, rum. ţap (i dalej polski cap), nie wiadomo, czy związane z pol. skop ‘wykastrowany baran’ od *skopiti ‘kastrować’, łączone z IE *s(e)k- ‘ciąć’);
• *skeldu- ‘tarcza’ (ang. shield), prawdopodobnie związane z shelf < germ. *skelf- < IE *skelp- ‘rozcinać’ i dalej half < IE *kolp- ‘pół’;
• *skenka-, *skenkō- ‘udo’ (wiązane z bask. zango ‘noga, stopa’, zob. jednak niżej);
• *skipa- ‘statek’ (ang. ship, łączone także z IE *sek- ‘ciąć, siec’; postać IE *skeb- jednak mało prawdopodobna z uwagi na *b);
• *skōgō- ‘niewielki las, gąszcz, zagajnik’ (ang. shaw, stang. sċeaga, szw. skog ‘las’, stnord. skógr);
• *skwab- ‘tłuste ciało’ (ang. squab ‘nieopierzony gołąb, niska tęga osoba, gruba poduszka’; szw. dial. sqvabb ‘miękkie i tłuste ciało’; być może związane z pol. schab ‘fragment półtuszy wieprzowej’, chabanina ‘chude mięso’, chabeta ‘chudy, stary koń’), zob. też tutaj;
• *sōta- ‘wojna’ (stnord. sóta) – fiń. sota;
• *spadō- ‘łopata’ (ang. spade, z tego samego źródła może też słowo słowiańskie);
• *spanda- ‘wręga’ (niem. Spant), może z IE *(s)pen-dh- ‘napinać, naciągać, kręcić’ (por. ang. spin, pol. piąć się) lub ‘naczynie drewniane’ (orm. pʰund ‘naczynie’, łac. sponda ‘łoże’, stisl. spann, duń. spand ‘kubeł’, scs. spǫdъ ‘korzec’);
• *spraiw- ‘szpak’ (niem. dial. Sprehe, z tego samego źródła bretoń. frao ‘wrona, kawka’);
• *staba-, *stabi- ‘laska, kij’, *stabara- ‘pal’, ang. staff, stisl. stafr ‘kamień’ – prus. stabis, lit. stãbas ‘słup’;
• *stangō-, *stangi- ‘tyczka, żerdź’ (niem. Stange, zapewne związane z ang. stick ‘kłuć’, stisl. stinga ‘wtykać’ i IE *stengh-, *stegh-);
• *stelan- ‘kraść’ (ang. steal, niem. stehlen, wiązane czasem z gr. stérein ‘pozbawić, okraść’, ale oboczność l : r nie jest objaśniona);
• *stenkwan- ‘pchać’ (goc. stigqan, ze zmianą znaczenia niem. stinken, stang. stincan, ang. stink ‘śmierdzieć’, z domniemanego waskońskiego *stunkwa-, dziś bask. zunka ‘pchać, spychać’);
• *steura- I ‘ster’ (ang. steer, niem. Steuer ‘ster’, może spokr. z gr. stauros ‘pal’ i dalej z IE rdzeniem *stā- ‘stać’);
• *steura- II zob. *þeura-;
• *strandō- ‘plaża’ (ang. strand, niem. Strand, może związane z IE *sterH-, łac. strātum, sternere, pol. rozpościerać się);
• *sturjan-, sturjōn- ‘jesiotr’ (ang. sturgeon, stang. styrgia, stnord. styrja, niem. Stör, sgn sturio; z ruchomym przedrostkiem: pol. jesiotr, ros. osëtr, s-ch. jèsetra, lit. erškẽtras, prus. esketres);
• *sturka- ‘bocian’ (ang. stork, podobno IE *sterg- od *(s)ter- ‘sztywny, twardy’, por. też gr. tórgos (poet.) ‘sęp; łabędź’);
• *sturma- ‘burza, sztorm’ (ang. storm, niem. Sturm), wiązane z IE *twer-, *tur- ‘wirować, skręcać’ (por. łac. tornare, turba);
• *sulgja- ‘brosza’ (stnord. sylgja) – fiń. solki ‘sprzączka, klamra’;
• *sunda- ‘cieśnina’ (ang. sound, niem. Sund, chyba związane ze swim ‘pływać’ < IE *swem- ‘być w ruchu’, wal. chwyfio ‘poruszać się’);
• *sunþa- ‘południe’ (ang. south), z IE *sāwel- ~ *sun- ‘słońce’;
• *sūli- ‘słup, filar’ (snord. súl, stang. sýl, niem. Säule, por. *sauli-);
• *swajuta- ‘towarzystwo’ (stnord. sveit, sjót ‘grupa, bractwo, towarzystwo’, stang. swēot ‘grupa, gromada, oddział’); może związane z swe- ‘swój’;
• *swalwōn- ‘jaskółka’ (ang. swallow, niem. Schwalbe, stnord. svala);
• *swangra- ‘ciężarna’, sgn swangar, niem. schwanger – lit. sunkùs ‘ciężki’;
• *swerda- ‘miecz’ (ang. sword, niem. Schwert, może związane z IE *swer- ‘ciąć, przebijać’, por. aw. xʷara- ‘rana’, pol. chory);
• *swiblá-z, *swabla-z ‘siarka’ (stang. swefl, niem. Schwefel, goc. swibl); łac. sulpur, sulphur; prbłg. sarpur ‘żółta kreda’, por. czuw. sară ‘żółty’, pură ‘kreda’; stąd także PS sěra ‘siarka’;
• *swōnō- ‘pokuta’ (niem. Sühne, tłumaczone jako substantywizowane *swō nō?, co jednak niepewne);
• *takan- ‘brać’ (ang. take, nord. taka, por. gr. dékhomai ‘przyjmować, brać’ < IE *degh- ~ *deg-; inna etymologia wiąże ten czasownik z łac. tangere ‘dotykać’ i widzi tu IE reduplikowane *te-tg- > *te-dg- > *de-dg-);
• *talgjan- ‘ciosać, rzeźbić, ciąć’, stisl. telgja – lit. dal̃gė ‘kosa’;
• *targō-, *targōn- ‘oprawa, ogrodzenie, tarcza’, stang. targe, sgn zarga, niem. Zarge ‘odrzwia’ – lit. dar̃žas ‘ogród’;
• *tigōn- i *tikkīna- ‘koza’ (niem. Ziege oraz Zicke, sgn ziga, zickīn, stang. ticcen ‘koźlę’, łączone z alb. dhi ‘t.s.’, gr. lakoń. díza ‘koza’ i dalej z orm. tik ‘bukłak; skóra zwierzęca’ < IE *dig- oraz pol. dziki, stpol. dziwy, dziwoki, lit. dỹkas < IE *dīk-; por. też arab. tajsun ‘kozioł’);
• *tipō- ‘koniuszek’ (ang. tip, niem. Zipfel ‘cypel’), prawdopodobnie pokrewne *tupa-;
• *tīdi- ‘pływ’ (ang. tide, niem. Gezeiten ‘pływy’, Zeit ‘czas’, łączone z IE *dā-, *dāi- ‘dzielić’, skr. dānám, dā́tu ‘część’);
• *tupa- ‘kępka włosów na głowie; szczyt’ (ang. top ‘szczyt’, niem. Zopf ‘warkocz; wierzchołek’) – saam. čuppa ‘szczyt czapki’, stwęg. csúp ‘wzgórze’, dial. ‘wierzchołek’ (etymologia IE *dubo-, *dumbo- mało prawdopodobna z uwagi na dwie dźwięczne, w tym *b);
• *twalibi- ‘12’, goc. twalif, ang. twelve – lit. dvýlika;
• *þenga- ‘rzecz; zgromadzenie’ (ang. thing, może IE *ten-k- ‘rozciągać się w czasie’);
• *þeuba- ‘złodziej’ (ang. thief, niem. Dieb, może IE *teup- ‘przycupnąć, czaić się, kulić się’);
• *þeudō ‘naród’ (goc. þiuda, derywat niem. Deutsch, skąd pol. cudzy < *tjudj- ← *þeudjo-; lit. tautà, stir. túath, osk. touto < IE *teut-);
• *þeura- i *steura- ‘byk’ (stnord. þjórr, nider. dial. duur, ang. steer, stang. stēor, goc. stiur), gr. taũros, łac. taurus, stir. tarb, alb. ter, pol. tur związane z akad. šūru, arab. θaurun, hbr. šôr, ale także z etr. thevru-mines ‘Minotaur’; wokalizm *e zamiast *a, por. *ebura-;
• *þreskwan- ‘młócić’ (ang. thrash), chyba związane z naszym trzaskać i bardziej odlegle z trzeć < *ter-;
• *þūr- ‘trwać’ (chyba dopiero *dūr-, niem. Dauer ‘trwanie’, zapożyczone z łac. dūrāre); akad. dūru ‘długi czas’;
• *þūshundī ‘tysiąc’ (ang. thousand, prawdopodobnie IE *tūs-dḱm̥ti- od *tūt- ‘gruby’ (por. tyć) i *ḱm̥t- ‘sto’);
• *ufra-, *ōfra- ‘brzeg’ (niem. Ufer, może od IE *upo, *supo ‘w górę’ lub związane z gr. ḗpeiros < *āperjos ‘ląd, ziemia’; por. też fiń. äyräs ‘brzeg rzeki; pobocze’);
• *walljō, *kwellō (ang. well ‘studnia’, niem. Quelle ‘źródło’, może IE *Hwel-, por. łac. volvere ‘kręcić się’, ale też hbr. gal ‘fala; źródło’);
• *walþu- ‘las’ (niem. Wald, stang. weald, nord. vall, vǫllr), może pierw. ‘dzicz’, łączone z PG *welþ- ‘dziki’ i dalej z IE *welH- ‘włos, wełna’;
• *waswōn- ‘stryj’ (m) oraz ‘ciotka, siostra ojca’ (f), obok *baswōn- (ang. boss, niem. Base ‘ciotka’, sgn. wasa obok basa), bez etymologii, ale wahanie nagłosowej spółgłoski wskazuje na IE *gʷhosw-;
• *wǣga-, *wǣba- ‘fala’ (ang. wave, niem. Woge; może od IE *webh- ‘poruszać tam i z powrotem; tkać’);
• *wǣpna- ‘broń’ (ang. weapon, niem. Waffe, goc. wēpna, bez jakiejkolwiek etymologii);
• *weru-, *werilō, *warzu- ‘warga’, goc. waírilō, stang. weler, stisl. vǫrr – prus. warsus;
• *westa- ‘zachód’ (ang. west), od IE *awe- ~ *we- ‘w dół’, łac. vesper, gr. hesperos, lit. vakaras, pol. wieczór < IE *we-(s)kʷero-;
• *wisunda- zob. *wīsund-;
• *wība- ‘kobieta’ (niem. Weib (r. nijaki!), ang. wife ‘żona’, może IE *weip- ‘zamykać, zawijać’ lub *gʷeibh-, por. toch. B kwipe ‘pochwa’);
• *wīsund-, *wisunda- ‘żubr’ (stang. weosend, niem. Wisent, stnord. visundr, isl. vísundur, imię własne Wirund, zapożyczone do greki i łaciny: bisōn, skąd i ang. bison); pol. żubr również może mieć związek z tym wyrazem (por. ros. zubr, izúbr, izjúbr, miejscowość Zębrze < PS *(i)zǫbrъ, zapożyczone do rumuń. jako zimbru; dalej mamy lit. stum̃bras i prus. wissambs, wissambris, co już łatwo zestawić ze stisl. visundr i sgn wisunt); warto przytoczyć tu też oset. dombaj, które może wskazywać na źródło zapożyczenia wśród języków kaukaskich; jest mniej prawdopodobne, że wyraz ten może mieć etymologię IE związaną z rdzeniem *ǵombh- ‘ząb, róg, kołek, wystająca i ostra część ciała’, por. gr. gómphos ‘kołek’, ang. comb ‘grzebień’ i pol. ząb; jeśli tak, żubr to *wi-ǵombh-ro-s, czyli ‘roz-rożec’ (może najpierw oznaczało to tura, którego rogi rozchodziły się na boki na kształt litery V?), a termin germański jest zapożyczeniem z bałtosłowiańskiego; próba wiązania germańskiej nazwy żubra z rdzeniem *weis- (łac. virus ‘jad’, ang. weasel ‘łasica’) ignoruje fakty BS; zagadką są gr. (trac.) bónasos ~ bónassos i bólinthos (< *bóninthos?), jeżeli wyrazy te są przedindoeuropejskie, mogą to być niezależne zapożyczenia z substratu; zob. także wyżej *buli-;
• *wrekk-, *wrakk- ‘wrak’ (ang. wreck, niem. Wrack, może IE *wreg- ‘pchać, uciskać’, łac. urgēre)
• *wrixō- ‘nadgarstek’, ang. wrist (< IE *wriḱ-sti-), sgn rīho – lit. ríešas;
• *wurd- ‘słowo’ (goc. waurd, ang. word, łac. verbum, lit. var̃das ‘imię’);
• *xabanō ‘port, przystań’ (ang. haven, niem. Hafen, stir. cúan, poza germ. i celt. nieznane, związane ze stnord. haf ‘morze, jezioro’, stang. hæf, śgn hap < *haba-, może od IE *kəpónos od rdzenia *kHp-, ang. have ‘mieć’, łac. capere ‘chwytać’, pol. chapać; rdzeń ten jest zapewne pokrewny łac. habēre i pol. na-gab-ywać < *gh(o)Hbh-);
• *xabran- ‘owies’ (ang. haver (dial.), niem. Hafer, IE *kapro-, por. pol. koper, pokrzywa, Koprzywnica, spokr. z terminem znaczącym ‘kozioł’?);
• *xabuka- ‘jastrząb’ (ang. hawk, niem. Habicht, pol. kobuz, kobczyk, prawdop. z etr. capu, capuc; por. fiń. haukka, havukka i śwal. hebawc z germ.);
• *xaigar- ‘czapla’ (sgn heigir, stnord. hegri, ang. heron ze stfr. hairon, co z kolei z frank. heigro) – fiń. haikara (możliwy związek z walij. crehyr, wówczas protoforma *kraik-);
• *xaima- ‘dom, ognisko domowe’, goc. *haims, stang. hām, ang. home – prus. caymis ‘wieś’, lit. kiẽmas ‘podwórze’, káimas ‘wieś’;
• *xaira- ‘szary’ (stang. hār ‘siwy’, ang. hoar, hoary, niem. Herr ‘pan’ < sgn hēriro, st. wyższy od hēr ‘stary, czcigodny’; kalka łac. senior; zapoż. do słow., por. pol. szary, także stpol. szady przez kontaminację z blady, jeszcze tylko w celt., p. stir. cíar ‘mroczny, ciemny’ < *ḱei(H)ro-), może związane z ang. hue < *hiwi ‘postać, kolor’, lit. šývas ‘siwy’, pol. siwy, skr. śyāvá- ‘brunatnoszary’ (czy tu także skr. chavi- ‘skóra, kolor skóry, kolor, piękno, splendor’?) < IE *ḱiH-w- ~ *ḱjoH-w-;
• *xaitan- ‘wołać, rozkazywać’ (goc. haitan, stang. hātan, niem. heißen ‘nazywać się’), może związane z niejasnym sogd. sēδ- ‘wołać’, oset. sidyn, sedun < IE *ḱeid-;
• *xakō, *xōka- ‘hak’ (ang. hook, może IE keg-);
• *xandu- ‘dłoń, ręka’ (ang. hand); zapewne związane z *xenþan-; jeśli IE *ḱontu- < *(d)ḱomtu-, to czy związane z *deḱmt ‘10’ (dłonie mają dziesięć palców) oraz *ḱmtom ‘100’;
• *xansō- ‘oddział wojska’ (goc. hansa, niem. Hanse ‘Hanza’) – fiń. kansa ‘lud, naród’;
• *xantjan-,*xentōn- ‘ścigać’ (stang. hentian, hentan), zapewne od *xenþ-nō-, por. *xenþan-;
• *xardī- ‘bark’ (stnord. herðr, sgn. hardi, herti);
• *xarja- ‘wojsko, oddział’ (niem. Heer; „semitydyczne”, stnord. Herjann ‘epited Odyna’; może IE, por. gr. koíranos ‘pan, dowódca, władca’, stir. cuire ‘oddział, plemię’, wal. cordd ‘klan’, lit. kãras ‘wojna, wojsko’, kãrias ‘oddział’, stpers. kāra- ‘armia, ludzie’);
• *xelma- ‘hełm’ (ang. helm, helmet), IE *ḱel- ‘ukryć’, por. łac. celāre, occulere ‘kryć, taić’, skr. śarana- ‘ochronny’;
• *xelpan- ‘pomagać’ (ang. help, niem. helfen) – fiń. helppo ‘lekki, łatwy, tani’ (etymologia z IE *elb- nie przekonuje);
• *xenþan- ‘łapać, chwytać’ (goc. hinþan, stszw. hinna ‘uzyskać’); zapewne związane z *xandu-, *xunþ-, *xantjan- *xuntō; etymologia nieznana;
• *xlaupan- ‘biec, podskakiwać’ (ang. leap ‘skakać’, niem. laufen ‘biec’, etymologia IE mało prawdopodobna z uwagi na *-b-);
• *xnip- zob. *xnīp-;
• *xnit-, *gnit-, *nit- ‘gnida’ (ang. nit, stang. hnitu, sgn niz, niem. Niss, Nisse, stnord. gnit, isl. gnit, nit), gr. konís, gen. konídos, alb. thëri, thëni, orm. anic, stir. sned, wal. nedd, łac. lēns, gen. lendis, lit. glìnda, łot. gnĩda, gņĩda, pol. gnida;
• *xnīp-, *xnip- ‘zwieszać głowę’ (stnord. hnīpa ‘zwieszać głowę, być smutnym’, stang. hnipian ‘pozwolić głowie opaść, pochylać się, być smutnym, być sennym’); zestawiane z *knīb- oraz lit. kneĩbti ‘wyzbierać, przegarnąć, majstrować, wtykać’, knìbti ‘zapadać się’, šnĩpti ‘szczypać’; łot. kniêbt ‘szczypać’, knĩpêt ‘t.s.’; šņaîbît, šņiêbt ‘wykrzywiać usta’; šņiêpt ‘szczypać’;
• *xnut- ‘orzech’ (ang. nut, stang. hnutu, stnord. hnot, niem. Nuss), łac. nux, gen. nucis < *knuk-, stir. cnú, gen. cnó, wal. cneuen < *knuH-;
• *xōka- zob. *xakō;
• *xrauka- ‘kopka, stóg, sterta’ (stisl. hraukr, stang. hrēac, ang. rick; może związane z IE ker-eu- ‘zginać, skręcać’);
• *xrūga- ‘stos, sterta’ (stisl. hrúga, zapewne związane z *xrauka-, ale wahanie k ~ g nieobjaśnione);
• *xrussa- ‘koń’ (ang. horse, może związane z łac. cursus ‘bieg’ albo z IE *(s)ker- ‘skakać’);
• *xudjō- ‘chata’ (niem. Hütte, ang. hut, prawdopod. zapoż. z sgn przez francuski) – fiń. kota ‘chata’, chant. kat, ẋat ‘dom’, węg. ház;
• *xugjana- ‘wierzyć’ (goc. hugjan, bez etymologii);
• *xumara- ‘homar’ (szw. hummer, stnord. humarr → fr. homard → pol. homar); z tego samego źródła gr. kárabos, kábouros, kámaros, kámmaros;
• *xuntō (stang. hunta ‘myśliwy’, sgn. hunda ‘łup’), *xuntōjan- ‘polować’ (ang. hunt); zapewne z wcześniejszego *xunþ-n-, związane z goc. hinþan ‘łapać, chwytać’;
• *xunþ- ‘niewola’ (goc. hunþs, stang. hūð), związane z *xenþan-;
• *xūsa- ‘dom’ (ang. house, niem. Haus; „semitydyczne”, por. akad. ḫussu ‘chata’; może IE *(s)keu-s- ‘pokrywać’, łac. cutis ‘skóra’, gr. skytos ‘skóra wyprawiona’);
• *xwaitja- ‘pszenica’, goc. hváiteis, nord. hveiti, ang. wheat, niem. Weizen – prus. gaydis [kaidīs] (lit. kviečiaĩ jest pożyczką nord.);
• *xwalisa-, *xwaliza- ‘sum’, stisl. hvalr, sgn walira, sgn, ang. wels, niem. Wels – prus. kalis; por. fiń. kala ‘ryba’; możliwy jest związek germańskiej nazwy suma z niem. Wal, ang. whale ‘wieloryb’ i łac. bālaena ~ ballaena;
• *xwelp- ‘szczenię’ (ang. whelp, znane w celtyckim – wal. colwyn, być może związane z semickim – arab. kalbun ‘pies’).

Ciekawy problem stwarza PG *skenka-, *skenkō-, *skanka- (stang. scanca, sceanca ‘podudzie’, ang. shin, shinbone ‘goleń, piszczel’, sgn scincho, skinka ‘goleń’, scinkel ‘udo’, śdn schenke ‘udo’, niem. Schenkel ‘udo’, Schienbein ‘piszczel’, Schinken ‘szynka’, stfryz. skunka, norw. skonk, skank ‘udo, goleń’), występujące też bez s- (śgn hanke ‘udo, biodro’, tyrol. Henkel ‘udo’). Być może jest to wyraz IE, jednak jego etymologia pozostaje niejasna. Wskazuje się tu albo na IE *skei- ‘ciąć’ (np. ang. sheath ‘pochwa, futerał’, łac. scīre ‘wiedzieć’, niem. schief ‘skośny, krzywy’, Schielen ‘zez’, może także schräg ‘ukośny’; por. zwłaszcza stisl. skakkr ‘kulawy, krzywy’, szwedz. dial. skinka ‘kuśtykać’), albo też na inny rdzeń widoczny w wielu różnych odmianach:

• IE *skeng-, *skang-, *skn̥g-: aw. haxti, skr. sakhti ‘udo’ (jakoby z IE *skn̥g-ti- z dysymilacją w nagłosie), skr. khañjati ‘skacze’, khañjana ‘pliszka’, gr. skázō ‘skaczę’ (*skn̥gjō), śir. scingim ‘skaczę’ obok stir. scend- ‘skakać’; być może tu należą także stisl. skakkr ‘kulawy, krzywy’, szwedz. dial. skinka ‘kuśtykać’ oraz śgn schank ‘podstawka’, niem. einschenken ‘nalewać’, schenken ‘darować, ofiarować’;
• IE *keng-: niem. hinken, sgn hinkan ‘kuśtykać’;
• IE *kengh-: stir. cingim ‘kroczę’ (cengait ‘kroczą’), wal. rhy-gyngu ‘inochód’, stir. cing, gen. cinged ‘żołnierz’, gal. Cingeto-rīx, wal. korn. cam ‘krok’, bret. camm ‘t.s.’ (*kanksman);
• IE *ǵhengh-: skr. jáṁhas- ‘krok, machnięcie skrzydłem’, jáŋghā ‘podudzie’, aw. zangəm ‘kostka’, gr. kokhṓnē ‘krocze’, stang. -gīht ‘krok’, śgn gīht ‘droga, podróż’, niem. Gang, goc. gagg, stisl. gangr, stang. gang ‘krok; pójście’, PG *gangjan ‘chodzić’ (stang. gengan, goc. gaggida ‘szedł’, niem. ging ‘t.s.’) oraz *gangan ‘iść’ (goc. gaggan, stisl. ganga, sgn gangan), lit. žengiù, žeñgti ‘kroczyć’, pražangà ‘przekroczenie’, žiñgsnis ‘krok’;
• IE *ghenk-: sgn gāhi ‘szybki, nagły’;
• IE *skok-, *skōk-: pol. skok, PS skokъ bez śladów -n- oraz z -k-, lit. skúoč ‘hop’;
• IE *kōk-: lit. kuokìnė ‘wieczorna zabawa z tańcami’;
• IE *ḱāk-: lit. šókti ‘skakać’, gr. kākíō ‘wypływam’.

Zastanawia jednak bask. zango ‘stopa, noga’ (dial. także zanko, zankho, sanga, sango, sanka), sungo ‘tylna noga barana lub konia’, sanku ‘kulawy’. Być może domniemane waskońskie *skanko ‘noga, stopa’ zostało zapożyczone z PG. Istnieje również teoria, że starobaskijski, w przeciwieństwie do języka współczesnego, tolerował nagłosowe grupy spółgłosek (por. stenkwan-), i kierunek zapożyczenia był odwrotny.

Wyrazy północno-zachodnio-indoeuropejskie, które występują także w bałtosłowiańskim, omówiono w innym miejscu. Zob. też o wyrazach znanych w językach germańskich i słowiańskich, o wyrazach słowiańskich podejrzanych o nieindoeuropejskie pochodzenie.

• wstęp do językoznawstwa historycznego
• reguły i prawa językowe
• Pochodzenie Germanów
• związki słowiańskiego z innymi językami
• zapożyczenia w językach słowiańskich
• pochodzenie Indoeuropejczyków
• teoria glottalna
• ruchome zwarte w językach indoeuropejskich
• nieregularne zmiany wyrazów
• Indoeuropejski słownik etymologiczny
• Gród i ogród czyli o pułapkach czekających na etymologów
• języki indoeuropejskie i semickie