Przymiotniki i przysłówki

Część druga

Część poprzedniaPowrót do pierwszej strony

Spis treści

  1. Deklinacja przymiotników
  2. Stopniowanie przymiotników
  3. Tworzenie regularnych przysłówków odprzymiotnikowych
  4. Stopniowanie przysłówków odprzymiotnikowych
  5. Tworzenie innych przysłówków

Tworzenie regularnych przysłówków odprzymiotnikowych

Przysłówki odprzymiotnikowe tworzone są dość regularnie i można je uznać za specjalne formy fleksyjne przymiotnika. Wyróżnia się przysłówki jakości (ładnie), sposobu (ręcznie), stopnia (często), aspektu (literacko), czasu (dawno) i miejsca (daleko). Przymiotniki, których znaczenie nie ma związku z tymi klasami, przysłówków zwykle nie tworzą. W szczególności nie tworzy regularnych przysłówków większość przymiotników relacyjnych (np. studencki, brodaty, drewniany) i odczasownikowych (piszący, zdziwiony, słynny), a także przymiotniki pochodzące od określeń czasu typu dzisiejszy, środowy, poranny, nocny itd. Tworzenie przysłówkowych form liczebników o postaci przymiotnikowej omówiono szczegółowo w innym miejscu.

Najczęściej występują przysłówki tworzone sufiksami -o i -e. Wybór sufiksu zależy od budowy przymiotnika, niekiedy jest jednak podyktowany tradycją.

Przysłówki z sufiksem -o są tworzone jak forma mianownika rodzaju żeńskiego:

Przysłówki z sufiksem -e są tworzone z dodatkowymi wymianami spółgłosek, czasami także samogłosek:

Czasami występują oba rodzaje przysłówków, z sufiksem -o i z sufiksem -e. W takich wypadkach:

Przysłówki na -o i -e podlegają stopniowaniu, omówionemu niżej. Istnieją w tej grupie przysłówki wywodzące się od niezachowanych przymiotników, np. bardzo. Niektóre mają nieco inne znaczenie niż przymiotnik, od którego się wywodzą, np. dużo, mało. Inne typy przysłówków (niektóre dość produktywne) nie stopniują się. Omówiono je w dalszej części.

Stopniowanie przysłówków odprzymiotnikowych

Stopniowaniu podlegają przysłówki z sufiksami -o i -e. Podobnie jak w przypadku stopniowania przymiotników wyróżnić można stopniowanie sufiksalne, supletywne i opisowe.

Przysłówki utworzone formantem -e tworzą stopień wyższy wymieniając go na -ej bez dalszych zmian, np. ciekawie – ciekawiej, mądrze – mądrzej, solidnie – solidniej. W przypadku przysłówków utworzonych formantem -o zachodzą czasem pewne wymiany spółgłosek, a czasami także samogłosek. Jeżeli od podstawowego przymiotnika tworzy się formę stopnia wyższego z sufiksem -ejszy, wówczas forma stopnia wyższego przysłówka wykazuje te same zmiany dźwięków:

Stopniowanie supletywne (z formą stopnia wyższego utworzoną od innego rdzenia) mają 2 pary przeciwstawnych przysłówków:

Stopniowaniu opisowemu podlegają w zasadzie przysłówki utworzone od przymiotników stopniujących się opisowo, np. całkowicie – bardziej całkowicie (gdyż całkowity – bardziej całkowity). Istnieją jednak przysłówki stopniujące się opisowo, choć przymiotnik bazowy stopniuje się z użyciem sufiksów, np.:

Tworzenie innych przysłówków

Częstym typem przysłówków odprzymiotnikowych, obok wyżej omówionych regularnych przysłówków na -o i -e, jest forma po + dawny celownik odmiany niezłożonej z końcówką -u (przyimek po zachowuje tu starą rekcję celownikową). Bywa ona tworzona:

Zachowało się kilka tego rodzaju przysłówków zawierających celownik odmiany złożonej z końcówką -emu: po bożemu, po cywilnemu, po dawnemu, po domowemu, po dziecięcemu, po głupiemu, po kobiecemu, po macoszemu, po naszemu, po nowemu, po staremu, po swojemu. Istnieją też przysłówki będące skostniałymi wyrażeniami zbudowanymi z przyimka po i celownika jakiegoś rzeczownika lub niezachowanego przymiotnika: po ciemku, po czemu, po dobroci, pokrótce, po kryjomu, po lewej, po omacku, po prawej, po trosze, po trochu, po troszku, powoli.

Innym częstym typem przysłówków tego rodzaju są wyrażenia zbudowane z przyimka na i dawnego biernika rodzaju nijakiego odmiany niezłożonej z końcówką -o. W użyciu są na biało, na czarno, na czerwono, na czczo, na długo, na fioletowo, na gorąco, na krótko, na lewo, na leżąco, na miękko, na mokro, na pewno, na prawo, na siedząco, na stojąco, na sucho, na trzeźwo, na twardo, na zielono, na zimno, na żółto i inne. Przysłówki tego typu używane są często obok form regularnych, lecz różnią się znaczeniem, np. jechać długo – jechać na długo.

Jako przysłówków używa się także połączeń przyimka na z rozmaitymi innymi formami biernika lub miejscownika przymiotników i rzeczowników, np. na chama, na czworakach, na jeźdźca, na letniaka, na ogół, na oścież, na panka, na pieska, na potęgę, naprawdę, naprędce, naprzód, na razie, na siłę, na wariata (niektóre tego typu połączenia polska ortografia traktuje jako pojedyncze wyrazy). Formacje te są produktywne, np. w jednej ze znanych komedii polskiej produkcji utworzono formę na malucha.

Wyrażenia zawierające inne przyimki i dawne krótkie formy przymiotników nie są już produktywne, a część z nich odczuwana jest jako elementy języka książkowego, archaizującego, np. od dawna, od niedawna, od nowa, do czysta, do naga, do niedawna, do sucha, do syta, z bliska, z cicha, z daleka, z dawna, z lekka, znienacka, z rzadka. Warto tu zwrócić uwagę na wychodzące z użycia wyrażenia o znaczeniu ‘prawie jak’, np. z angielska, z cudzoziemska, z francuska, z hiszpańska, z pańska, z węgierska. Jako przysłówków używa się także skostniałych połączeń przyimkowych z rzeczownikami, które utraciły lub zmieniły pierwotne znaczenie, lub też z rzeczownikami dziś nieużywanymi: od małego, od niechcenia, od razu, dokoła, dookoła, doprawdy, do szczętu, do upadłego, obok, pod ręką, w bok, wciąż, wkrótce, w oddali, wokół, w pobliżu, w przód, wstecz, w tył, z reguły, za dużo, za mało, zaprawdę, zaraz.

Od wyrazu pierwszy, który z pochodzenia jest formą stopnia wyższego przymiotnika, używa się przysłówków najpierw, wpierw. Wyrazy jaki, nijaki, owaki, taki (zaliczane zwykle do zaimków) tworzą zwykle przysłówki jak, nijak, owak, tak. Stare formy jako, nijako, owako, tako zachowały się w różnych użyciach specjalnych i utartych zwrotach.

Funkcję przysłówków pełnią formy narzędnika pewnych wyrazów (niektóre z nich nie są używane w innych formach): całkiem, chyłkiem, cichcem, cwałem, czasami, czasem, dołem, galopem, górą, gwałtem, latem, milczkiem, nocami, nocą, pędem, rankiem, siłą, ukradkiem, zimą.

Rzadziej rolę przysłówków spełniają skostniałe formy innych przypadków, np. niechcący, trochę, a nawet całe zwroty: być może. Pewne przysłówki pełnią jednocześnie rolę przyimków, np. siedział tuż obok – siedział obok mnie, do Katowic jest stąd bliżej niż do Krakowa – moja miejscowość leży bliżej Katowic niż Krakowa.

Istnieją w języku polskim przysłówki pierwotne, bez jednolitego zakończenia. Przysłówki te mogą stanowić bazę słowotwórczą dla przymiotników, np. dziś ~ dzisiaj – dzisiejszy, jutro – jutrzejszy, wczoraj – wczorajszy (przymiotniki te wyglądają jak formy stopnia wyższego, same nie podlegając stopniowaniu).


Ciąg dalszy: liczebniki


Wykaz przymiotników według modeli odmiany


Strona głównaGramatyka polska

2022-03-14